Քիմիա

Նախնական  պատկերացումներ  օրգանական  նյութերի  վերաբերյալ

Ուղղորդող  հարցեր.

• քանի՞  միլիոն  օրգանական  նյութ  է  հայտնի  մարդկությանը
• որո՞նք  են  օրգանական  նյութերի  բազմաթվության  պատճառները
• ինչպիսի՞  քիմիական  կապ  է  առկա  օրգանական  նյութերի մոլեկուլներում  
• որո՞նք  են  կենսական  տարրերը, ինչու՞  են  են  այդպես  անվանում
• ինչպիսի՞ օրգանական  նյութեր են  առաջացնում  կենսական  տարրերը
• ի՞նչ  նյութեր  են  պարունակվում  մարդու  կողմից  ընդունած  սննդամթերքը (անօրգանական  և  օրգանական), բերեք օրինակներ
• ի՞նչ  է  ֆոտոսինթեզը՝ լուսասինթեզը, ինչպիսի՞  նյութեր  են  ստացվում  բույսերում լուսասինթեզի  հետրանքով (անօրգանական  և  օրգանական)
• որո՞նք  են  ածխաջրածինների  բնական  աղբյուրները
• ինչու՞  է  նավթը  համարվում  <<սև  ոսկի>> 
• ինչպիսի՞  նյութեր  են  պոլիմերները, օրինակներ:

Գործնական աշխատանք օրգանական նյութերի մոդելների հավաքում

C2H2-ացետիլեն կամ էթին
CH4-մեթան
C2H6-էթան
C3H8-պրոպան
C4H10-բութան
C5H12-պենտան
C2H5OH-Էթիլ սպիրտ
CH3OH-փայտի սպիրտ մեթանոլ

Անհատական աշխատանք

ալյումին, թռչող մետաղ

Ալյումին (լատ.՝ Aluminium), քիմիական նշանը՝ Al (կարդացվում է՝ «ալյումին»), ատոմային համարը՝ 13, ատոմային զանգվածը՝ 26.98154։ Ալյումինը p–տարր է։

Բնական ալյումինը բաղկացած է ²⁷Al մեկ նուկլիդից։ Վալենտային էլեկտրոնները երեքն են։ Արտաքին էլեկտրական շերտի դասավորվածությունն է 3s²p¹։ Գործնականում բոլոր միացություններում օքսիդացման աստիճանը +3 է (եռավալենտ) և 3 վալենտականություն։ Ալյումինի նեյտրալ ատոմի շառավիղը 0.143 նմ է, իսկ Al³⁺ իոնինը՝ 0.057 նմ։

Ալյումին պարզ նյութը փափուկ, թեթև արծաթասպիտակավուն երանգով մետաղ է, օժտված է մեծ էլեկտրա– և ջերմահաղորդականությամբ։ Ալյումինի խտությունը 2,7 գ/սմ³ է։ Մոտ 3 անգամ թեթև է երկաթից և պղնձից, սակայն բավական ամուր է։ Ալյումինը հալվում է 600 °C ջերմաստիճանում։

Տարածվածությամբ ալյումինը մետաղների մեջ գրավում է առաջին տեղը և կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 7 %–ը։

Պատմություն

Առաջին անգամ ալյումինը ստացել է դանիացի ֆիզիկոս Հանս Էրսթեդի կողմից 1825 թվականին։

լատ.՝ aluminium-ը գալիս է նույն լատիներեն լատ.՝ alumen բառից, որը նշանակում է պաղլեղ (շիբ – ալյումինի և կալիումի սուլֆատ՝ KAl(SO₄)₂.12H₂O), որը վաղուց օգտագործվել է կաշվի մշակման ժամանակ և ինչպես կպցնող միջոց։

Քիմիական բարձր ակտիվության պատճառով մաքուր ալյումինի հայտնագործումն ու ստացումը ձգվել է համարյա 100 տարի։ Եզրակացությունն այն մասին, որ պաղլեղից կարելի է ստանալ «հող» (դժվարահալ նյութ, ժամանակակից՝ ալյումինի օքսիդ) եկել է դեռ 1754 թվականից՝ գերմանացի քիմիկոս Ա. Մարգգրաֆից։ Ավելի ուշ պարզվեց, որ հենց այդպիսի «հող» կարելի է ստանալ կավից, և այն սկսեցին անվանել կավահող։

Մետաղական ալյումին կարողացավ ստանալ դանիացի ֆիզիկոս Հ. Ք. Էսթրեդը։ Նա ալյումինի քլորիդի (AlCl₃, որը կարելի էր ստանալ կավահողից) վրա ազդեց կալիումի ամալգամայով (սնդկահալվածքով՝ հալելով կալիումը սնդիկի հետ)։ Միայն քառորդ դար հետո այս մեթոդը հնարավոր եղավ մի քիչ կատարելագործել։ Ֆրանսիացի քիմիկոս Ա. Է. Սենտ-Կլեր Դեվիլը 1854 թվականին առաջարկեց ալյումին ստանալու համար օգտագործել մետաղական նատրիում և ստացավ նոր մետաղի առաջին ձուլակտորները։ Այդ ժամանակ ալյումինի գինը շատ բարձր էր, և դրանից պատրաստում էին թանկարժեք զարդեր։

Դժվար խառնուրդների հալույթի (որոնք ներառում են ալյումինի օքսիդ, ֆտորիդ և այլ նյութեր) էլեկտրոլիզի միջոցով ալյումինի արտադրության գործարանային տարբերակն իրարից անկախ մշակել են Պ. Էրուն (Ֆրանսիա) և Չ. Հոլլը (ԱՄՆ) 1888 թվականին։

Ալյումինի արտադրությունը կապված էր էլեկտրաէներգիայի մեծ ծախսերի հետ, այդ պատճառով մեծ մասշտաբներով այն սկսեցին ստանալ միայն 20-րդ դարում։

Ստացում

Ալյումինը ստանում են Al₂O₃ օքսիդի հալույթի էլեկտրոլիզով, իսկ օքսիդն առանձնացնում են բոքսիտ հանքաքարից.

${\displaystyle {\mathsf {2Al_{2}O_{3}\rightarrow 4Al+3O_{2}}}}$

Օքսիդի հալման ջերմաստիճանը 2000-ից բարձր է, և հնարավոր չէ ունենալ էլեկտրոլիզի սարքեր, որոնք դիմանան այդպիսի բարձր ջերմաստիճանների։ Այդ պատճառով օքսիդին խառնում են կրիոլիտ՝ Al₃[AlF₆], և դրա առկայությամբ իրականացնում հալույթի էլեկտրոլիզը բավականին ցածր՝ մոտ 900 °C ջերմաստիճանում։

Որպես կաթոդ ծառայում են էլեկտրոլիզային գուռի հատակին տեղադրված գրաֆիտե սալիկները, իսկ որպես անոդ՝ գրաֆիտե ձողերի շարանը։ Գոյացող ալյումինը հալված վիճակում հավաքվում է գուռի հատակին և շարունակում կատարել կաթոդի դերը։ Անոդի վրա թթվածինն առաջանում է ատոմների ձևով, որոնք անմիջապես միանում են ածխի հետ՝ վերջինս այրելով մինչև CO և CO₂։ Էլեկտրոլիզի ամբողջ ընթացքում անոդի գրաֆիտե զանգվածն անընդհատ ավելացնում են։

Ֆիզիկական հատկություններ

• Ալյումինը արծաթափայլ սպիտակ մետաղ է
• Խտությունը՝ 2,7 գ/սմ³
• Տեխնիկական ալյումինի հալման ջերմաստիճանը՝ 658 °C, իսկ մաքուր ալյումինինը՝ 660 °C
• Եռման ջերմաստիճան՝ 2500 °C
• Կարծրությունը ըստ Բրինելլի՝ 24…32 կգ սմ/մմ²
• Բարձր պլաստիկությունն՝ 50 %
• Յունգի մոդուլը՝ 70 գՊա
• Ալյումինն օժտված է մեծ էլեկտրահաղորդականությամբ (37·10⁶ սմ/մ) և ջերմահաղորդականությամբ (203,5 Վտ/(մ·Կ)
• Ջերմաստիճանը գործակիցը՝ 24,58·10−6 К−1 (20…200 °C)
• Տեսակարար դիմադրությունը՝ 0,0262..0,0295 օհմ·մմ²/մ
• Էլեկտրական դիմադրության ջերմաստիճանը գործակիցը՝ 4,3·10⁻³K⁻¹։

Ալյումինը գրեթե բոլոր մետաղների հետ առաջացնում է համաձուլվածքներ։ Առավել հայտնի համաձուլվածքներն են պղնձի (դյուրալյումին) և սիլիցիումի համաձուլվածքները։

Քիմիական հատկություններ

Մետաղների էլեկտրաքիմիական շարքում ալյումինը գտնվում է բավական ձախ, իսկ դա նշանակում է, որ ուժեղ վերականգնիչ և շատ ակտիվ մետաղ է։ Թթվածնի մթնոլորտում տաքացված ալյումինն այրվում է՝ արձակելով օքսիդի շիկացած շիթեր.

${\displaystyle {\mathsf {4Al+3O_{2}\rightarrow 2Al_{2}O_{3}}}}$

Ալյումինի հիդրօքսիդ

Օդում ալյումինը շատ կայուն է և փոփոխության չի ենթարկվում։ Ալյումինը պատվում է օքսիդի աննշմարելի շերտով, որը պահպանում է մետաղը հետագա օքսիդացումից։ Օքսիդային ամուր թաղանթը թույլ չի տալիս, որ ալյումինը ռեակցիայի մեջ մտնի նաև ջրի հետ։ Թթվածնի և ջրի նկատմամբ իր մեծ կայունության շնորհիվ ալյումինը ունի լայն կիրառություն։ Օքսիդի շերտը ալյումինին կայուն է դարձնում նաև ազոտական թթվի ինչպես նոսր, այնպես էլ խիտ լուծույթների նկատմամբ։ Ծծմբական թթվի լուծույթի և աղաթթվի հետ ալյումինը փոխազդում է ոչ մեծ արագությամբ.

${\displaystyle {\mathsf {2Al+3H_{2}SO_{4}\rightarrow Al_{2}(SO_{4})_{3}+3H_{2}}}}$

${\displaystyle {\mathsf {2Al+6HCl\rightarrow 2AlCl_{3}+3H_{2}}}}$

Սակայն ալյումինը շատ զգայուն է ալկալիների նկատմամբ։ Արդեն սենյակային ջերմաստիճանում լուծվում է ալկալու ջրային լուծույթում՝ անջատելով ջրածին.

${\displaystyle {\mathsf {2Al+2NaOH+2H_{2}O\rightarrow 2NaAlO_{2}+3H_{2}}}}$

Գոյացող աղը ջրային միջավայրում հանդես է գալիս հիդրատացված ձևով։

Հալոգենների հետ (բացի ֆտորից^[3]) առաջացնելով քլորիդ, բրոմիդ, յոդիդ.

Ալյումինի Նմուշը

${\displaystyle {\mathsf {2Al+3Hal_{2}\rightarrow 2AlHal_{3}(Hal=Cl,Br,I)}}}$

Ալյումինը շատ ակտիվ մետաղ է։ Փոխազդում է ջրի հետ՝

${\displaystyle {\mathsf {2Al+6H_{2}O\rightarrow Al(OH)_{3}+3H_{2}}}}$

Բարձր մաքրության ալյումին (99.99%)

Տաքացման պայմաններում փոխազդում է ոչ մետաղների հետ.

• Ֆտորի հետ, առաջացնելով ալյումինի ֆտորիդ.

${\displaystyle {\mathsf {2Al+3F_{2}\rightarrow 2AlF_{3}}}}$

• ծծմբի հետ, առաջացնելով ալյումինի սուլֆիդ.

${\displaystyle {\mathsf {2Al+3S\rightarrow Al_{2}S_{3}}}}$

• Ազոտի հետ, առաջացնելով ալյումինի նիտրիդ.

${\displaystyle {\mathsf {2Al+N_{2}\rightarrow 2AlN}}}$

• ածխածնի հետ, առաջացնելով ալյումինի կարբիդ.

${\displaystyle {\mathsf {4Al+3C\rightarrow Al_{4}C_{3}}}}$

Հեշտությամբ լուծվում է աղաթթվում և նոսր ծծմբական թթվում, իսկ տաքացման պայմաններում՝ նաև խիտ ազոտական և ծծմբական թթուներում։

${\displaystyle {\mathsf {8Al+15H_{2}SO_{4}\rightarrow 4Al_{2}(SO_{4})_{3}+3H_{2}S+12H_{2}O}}}$

${\displaystyle {\mathsf {Al+6HNO_{3}\rightarrow Al(NO_{3})_{3}+3NO_{2}+3H_{2}O}}}$

Կիրառվում է թեթև և ամուր համաձուլվածքների ստացման, ալյումինաթերմիայի, ինչպես նաև կենցաղային իրերի պատրաստման համար։

Հաշվարկային  լաբորատոր  փորձեր՝ <<Մետաղների  քիմիական  հատկությունները>>

Լաբորատոր  փորձ 1. Մետաղների  օքսիդացումը  թթվածնով՝  մագնեզիումի  այրումը <<Հրավառություն>>: Fe+CuSO4=Cu+FeSO4

https://www.youtube.com/watch?v=7XoyK9zdDk8
ա) Գրեք  ընթացող  ռեակցիայի    հավասարումը  և  հավասարեցրեք
էլեկտրոնային  հաշվեկշռի  եղանակով՝՝   նշելով  վերականգնիչը  և օքսիդիչը:
բ)  Կատարեք  հաշվարկ. որքա՞ն  ջերմություն  կանջատվի  ռեակցիայի
հետևանքով, եթե  մագնեզիումի  այրման   ջերմությունը՝ Qm (Mg) = 570 կՋ/մոլ  է, իսկ  փորձի  համար  վերցվել  է  2,4 գ  մագնեզիում:
Լաբորատոր  փորձ 2 Ալկալիական  մետաղներից   նատրիումի  փոխազդեցությունը   ջրի  հետ: 2Na+2H20=2NaOH+H2          

https://www.youtube.com/watch?v=JfkwyFndLsI

  ա) Գրեք  ընթացող  ռեակցիայի   հավասարումը,
հավասարեցրեք էլեկտրոնային  հաշվեկշռի    եղանակով,  նշեք  վերականգնիչը  և օքսիդիչը:

  բ)  Կատարեք  հաշվարկ.  որքա՞ն   է  լուծույթում  ստացված  նյութի  զանգվածային  բաժինը (%), եթե  փորձ  կատարելիս  վերցվել է 2,3 գ նատրիում, իսկ  ջուրը՝  50 մլ:

 Լաբորատոր  փորձ 3. Պղնձի  ստացումը  իր  աղից՝ պղնձարջասպից  CuSO4 ·  5H2O, ակտիվ մետաղով՝  երկաթով:
ա) Գրեք  ընթացող  ռեակցիայի   հավասարումը, հավասարեցրեք
էլեկտրոնային  հաշվեկշռի   եղանակով,  նշեք  վերականգնիչը  և օքսիդիչը:
բ)  Կատարեք  հաշվարկ.  որքան  է ստացված  պղնձի  զանգված, եթե
ձողի  զանգվածի  փոփոխությունը  եղել  է  0,8 գ:

Լաբորատոր  փորձ 4. Ակտիվ   մետաղներից՝  ցինկի   փոխազդեցությունը  աղաթթվի հետ:
ա) Գրեք  ընթացող  ռեակցիայի   հավասարումը, հավասարեցրեք
էլեկտրոնային  հաշվեկշռի   եղանակով,  նշեք  վերականգնիչը  և օքսիդիչը:
բ)  Կատարեք  հաշվարկ.  որքան   գազ   կանջատվի մլ (ն.պ.),եթե
փորձի   համար  վերցվել  է  2,6 գ  ցինկ:

Մետաղներ

առաջադրանքներ

*-Մետաղների ընդհանուր բնութագրումը` ֆիզիկական և քիմիական  հատկությունները

*-Մետաղների  ստացման
   ընդհանուր եղանակները: Էլեկտրոլիզ՝ էլեկտրատարրալուծում
*-Ալկալիական մետաղներ` նատրիում, կալիում
*-Մագնեզիում և հողալկալիական  մետաղներ: Ջրի կոշտությունն  ու  դրա  վերացման     

    եղանակները:
*-Ալյումին: Ալյումինի  օքսիդի  և  հիդրօքսիդի  ամֆոտերությունը
*-Երկաթ: Երկաթի օքսիդները, հիդրօքսիդները և աղերը:

Հաշվարկային  լաբորատոր  փորձեր՝ <<Մետաղների  քիմիական  հատկությունները>>Լաբորատոր  փորձ

1. Որո՞նք են  կենդանի  օրգանիզմի  հիմնական  տարրերը, թվարկեք մակրո-, միկրո-, ուլտրատարրերը….
   Մակրո տարրեր՝ C, H, O, N, P, S
   Միկրո տարրեր՝ Na, Ca, Mg, Fe, I, Br, Zn, Cl, Cu
   Ուլտրա տարրեր՝ Au, Ag, U, Al,
2. Որքա՞ն է  C, H, O, N, P, S  կենսածին տարրերի պարունակությունը կենդանի օրգանիզմում ըստ զանգվածի ( %).
   1)  24 %                          2)   97%                               3)  76 %                          4)  62%
3. Որքա՞ն է կենսական տարրերի` մակրո տարրերի, կարգաթվերի գումարը.
   1)  31                               2) 92 3)  53                              4)   48
4. Ո՞րն է ջրածնի առաջացրած և Երկրագնդում ամենատարածված բարդ նյութը. գրեք այդ նյութի քիմիական բանաձևը և որոշեք ջրածնի զանգվածային բաժինը տոկոսով արտահայտած…
   H2O
5. Օդում թթվածնի ծավալային բաժինը կազմում է մոտ 20%:  Հաշվեք քանի՞ լիտր թթվածին կա Ձեր  բնակարանում…
6. Հետևյալ բանաձևերով ո՞ր ջուրն է բնության մեջ առավել տարածված.
   1)  H216O 2) D216O             3)   D217O                     4)  T218O
7. Որքա՞ն է թթվածին տարրի զանգվածային բաժինը (%)  ծանրջրում` D2O–ում.
   1) 25          2)   29,4 3)  70,6                 4)  80
8. Հայտնի է, որ թթվածնի շրջապտույտը բնության մեջ կատարվում է ֆոտոսինթեզով (լուսասինթեզով): Ինչպիսի՞ երևույթ է ֆոտոսինթեզը` ֆիզիկական, թե`  քիմիական, ինչու՞,  պատասխանը  հիմնավորեք…
9. Գլյուկոզի օքսիդացման ռեակցիայի ջերմաքիմիական հավասարումը հետևյալն է.
   C6H12O6  +  6O2  =  6CO2  +  6H2O  + 2816 կՋ
   Որքա՞ն էներգիա (կՋ) կանջատվի մարդու օրգանիզմում, եթե օքսիդանա 45 գգլյուկոզ:
   1)   602                    2)  1408 3)  704                          4)  325
10. Ինչո՞ւ են հալոգենները համարվում կենսական տարրեր, թվարկեք հալոգենների  միացությունների դերը մարդու օրգանիզմում….

1. Պատասխան, Հալոգենները թունավոր են, բայց դրանք կենսական տարրեր են, որոնք կարևոր են մարդու մարմնի գործունեության համար:
2. Կարելի՞ է խմելու ջուրը ախտահանել քլորով, պատասխանը հիմնավորեք…
3. Աղաթթվի ո՞ր աղի  0.9%-անոց ջրային լուծույթն է կոչվում <<ֆիզիոլոգիական լուծույթ>>: Կատարեք  հաշվարկ՝ 1 կգ  ֆիզիոլոգիական լուծույթ պատրաստելու  համար որքա՞ն աղ և թորած ջուր է անհրաժեշտ…

1. ածխաջրեր, ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր
2. ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր, ածխաջրեր
3. սպիտակուցներ, ջուր, ճարպեր, ածխաջրեր
4. սպիտակուցներ, ածխաջրեր, ջուր, ճարպեր

1. Ո՞ր շարքում են նյութերը ներկայացված ըստ մարդու օրգանիզմում դրանց զանգվածային բաժնի նվազման.
2. 1. ածխաջրեր, ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր
3. 2. ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր, ածխաջրեր
4. 3. սպիտակուցներ, ջուր, ճարպեր, ածխաջրեր
5. 4. սպիտակուցներ, ածխաջրեր, ջուր, ճարպեր
6. Որո՞նք են բաց թողած բառերը.
7. Վիտամինները _________________ նյութեր են, որոնք _______________ քանակներով ներմուծվում են օրգանիզմ, մասնակցումեն __________________________ ռեակցիաների իրականացմանը և պահպանում կենդանի օրգանիզմներում կենսունակությունը.
8. 1) սննդային, մեծ, կենսաբանական 3) սննդային, փոքր, կենսաքիմիական
9. 2) ոչսննդային, փոքր, կենսաքիմիական 4)  սննդային, մեծ, կենսաքիմիական

1. Որո՞նք են բաց թողած բառակապակցությունները.
   Վերքերը 3%-անոց ջրածնի պերօքսիդով մշակելիս այն փրփրում է, քանի որ ____________ազդեցությամբ ջրածնի պերօքսիդը քայքայվում է անջատելով_____________:
   1)  կատալազֆերմենտի, ատոմայինջրածին
   2)  ուրեազֆերմենտի,  ատոմայինթթվածին
   3)  ուրեազֆերմենտի,  ատոմայինջրածին
   4)  կատալազֆերմենտի, ատոմայինթթվածին
2. Որո՞նք են բաց թողած բառերը.
   Փոքր չափաբաժնով թմրանյութերն ունեն _________ ազդեցություն, մեծ քանակով թմրանյութերն ազդում են որպես ____________ միջոց, իսկ առավել մեծ քանակներով թմրանյութերն ազդում են որպես _______:
   1) ընկճող, ուրախացնող, խթանիչ 3) խթանիչ, ընկճող, թույն
   2) ընկճող , խթանիչ, թույն          4) ընկճող, ակտիվացնող, դեղամիջոց
3. Ո՞րն է համարվում էկոլոգիապես մաքուր սնունդ…
   Այն սնունդն է որը չի պարունակում վնասակար նյութեր, որոնք բացսական ազդեցություն չեն թողում մարդու առողջոթյան վրա։չեն  կիրառվում  քիմիական միացություններ, քիմիական ծագման պարարտանյութեր, թունաքիմիկատներ:
4. Ո՞րն է համարվում մաքուր խմելու ջուր…
   Ջուրը համարվում է խմելու, եթե գույնը թափանցիկ է, հոտ չի գալիս, 100 մանրէից ավել չպիտի պարունակի և պետք է լինի քաղցրահամ՝ կալիումական և նատրիումական հանքային աղեր:
5. Ինչպիսի՞ թունավոր նյութեր կարող են լինել օդում, հողում և ջրում…
6. Ո՞րն է կենդանի օրգանիզմի կառուցվածքային միավորը, գրեք նրա բաղադրությունը…
7. Կենդանի օրգանիզմի կառուցվածային միավորն է բջիջը:
8. Ջուրը-70-80%(անօրգանական)
9. Սպիտակուցները-10-20%(օրգանական)
10. Ճարպեր-1-5%(օրգանական)
11. Ածխաջրեր-0.2-2%(օրգանական)
12. Նուկլեյնաթթուներ-0.2-2%(օրգանական)
13. Ինչպիսի՞ օրգանական և անօրգանական նյութեր կան կենդանի օրգանիզմում…
14. Անօրգանական — ֆոսֆոր, կալցիում, երկաթ, ջուր, սնդիկ
15. Օրգանական — ճարպեր, ածխաջրեր, սպիտակուցներ
16. Ինչպիսի գործառույթներ ունեն սպիտակուցները, նուկլեինաթթուները, ածխաջրերը, ճարպերը, վիտամինները կենդանի օրգանիզմում…
17. Սպիտակուցները օգնում են վերականգնել և կառուցել մարմնի հյուսվածքները, թույլ են տալիս տեղի ունենալ նյութափոխանակության ռեակցիաներ և համակարգում են մարմնի գործառույթները:
18. Նուկլեինաթթուների գործառույթները կապված են գենետիկական տեղեկատվության պահպանման և արտահայտման հետ:
19. Վիտամիններն օգնում են ամրացնել ոսկորները, բուժել վերքերը և ամրապնդել իմունային համակարգը: Նրանք նաև սնունդը վերածում են էներգիայի և վերականգնում բջջային վնասը:
20. Ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ. բույսի աճի համար…
21. Բույսերի բնականոն աճի ու զարգացման համար մոտ 22 քիմիական տարր է անհրաժեշտ: Առանձնապես կարևոր է կալիում, ազոտ, ֆոսֆոր, ածխածին, թթվածին և ջրածին տարրերի նշանակությունը։ Պակաս քանակություններով, բայց՝ պարտադիր, պահանջվում են կալցիում, մագնեզիում, երկաթ և այլ տարրեր։ Իսկ որոշ տարրեր (պղինձ, կոբալտ՝ Co, ցինկ և այլն) չնչին քանակություններով են անհրաժեշտ, սակայն հողում այդ տարրերի իսպառ բացակայությունը բույսերի համար կործանարար է։ Երեք կարևոր տարր` ազոտը, ֆոսֆորը և կալիումը, անհրաժեշտ են բույսերին մեծ քանակություններով, ուստի այդ տարրերը պարունակող պարարտանյութերն ստանում են արդյունաբերական մասշտաբներով:
22. Ինչպիսի՞ ազոտական  և  ֆոսֆորական պարարտանյութեր  գիտեք …
23. Ազոտային պարարտանյութերը ազոտ պարունակող անօրգանական և օրգանական նյութեր են, որոնք կիրառվում են հողի վրա՝ մշակաբույսերի բերքատվությունը բարձրացնելու համար։ Հանքային ազոտային պարարտանյութերը ներառում են ամիդ, ամոնիակ և նիտրատ: Ազոտային պարարտանյութերը ստանում են հիմնականում սինթետիկ ամոնիակից։
24. Ֆոսֆորային պարարտանյութերը հանքային պարարտանյութեր են, ֆոսֆորաթթվի կալցիումի և ամոնիումի աղերը:
25. Ի՞նչ է «Նիտրատային աղետը»…
26. 1970-ական թվականներին աշխարհի տարբեր երկրներում հանելուկային թունավորումների բռնկումներ գրանցվեցին: Ինչպես պարզվեց՝ պատճառը նիտրատներն էին, որոնք մեծ քանակություններով օգտագործվել էին որպես պարարտանյութ։ Ահա թե ինչու նիտրատներ պարունակող սննդամթերքներով զանգվածային թունավորումներն անվանվեցին նիտրատային աղետ: Նախկինում, երբ որպես պարարտանյութ օգտագործում էին գոմաղբը, նիտրատների հիմնախնդիր չի առաջացել: Գոմաղբն ու օրգանական բնույթի մյուս պարարտանյութերը դանդաղ քայքայվում են՝ ապահովելով ազոտի մուտքը դեպի բույսեր, և հողում նիտրատների ավելցուկ չի առաջանում։ Ջրի կամ սննդամթերքի հետ մարդու օրգանիզմ թափանցելով` նիտրատները փոխարկվում են նիտրիտների, որոնք ավելի վտանգավոր միացություններ են, քանի որ փոխազդում են արյան հեմոգլոբինի հետ: Որպես արդյունք՝ արյան կարմիր բջիջները՝ էրիտրոցիտները, կորցնում են թոքերից դեպի հյուսվածքները թթվածին տեղափոխելու ունակությունը, և օրգանիզմում թթվածնային քաղց է սկսվում:

Առողջ ապրելակերպի սկզբունքները

էկոլոգիապես մագուր սնունդ, մագուր խմելու ջուր, մագու օդ։

առողջ քուն, ամենաքիչը 8 ժամ։

սպորտ

վատ սովորությունների ձերբազատում, ուշ քնել, ծխել, խմել և այլն։

Լաբորատոր  փորձեր՝ <<Աղաթթվի  քիմիական  հատկությունները>>

Փորձ  1.   Հայտանյութերի ( մեթիլնարնջագույն, լակմուս, ֆենոլֆտալեին)  գույնի  փոփոխությունը  թթվային  միջավայրում: 

Փորձ  2.   Ցինկի  քլորիդի  ստացումը`տեղակալման  ռեակցիայի   օգնությամբ` ցինկի  և  աղաթթվի  փոխազդեցությամբ: Գրեք  Ձեր  կողմից  իրականացրած  ռեակցիայի  հավասարումը  և  որոշեք.                                     ա) ռեակցիայի  հետևանքով  ստացված  աղի  զանգվածը (գ), բ) անջատված  ջրածնի  ծավալը ( լ, ն.պ. ),եթե  փորձի  համար  վերցրել  եք   m գ  մետաղ:

Փորձ  3.   Իրականացրեք   չեզոքացման  ռեակցիա   նատրիումի  հիդրօքսիդի  և  աղաթթվի  միջև: Գրեք  համապատասխան  ռեակցիայի  հավասարումը և  որոշեք  ռեակցիայի  հետևանքով  ստացված  աղի՝ նատրիումի քլորիդի  զանգվածը (գ), եթե փորձի  համար  օգտագործել  եք  նատրիումի  հիդրօքսիդի  10 գ  10%-անոց լուծույթ:

Փորձ  4.    Իրականացրեք   փոխանակման   ռեակցիա   նատրիումի  հիդրոկարբոնատի(խմելու սոդա)  և  աղաթթվի  միջև: Գրեք  ընթացող  ռեակցիայի  հավասարումը  և  հաշվեք  ռեակցիան  իրականացնելու  համար  անհրաժեշտ նատրիումի  հիդրոկարբոնատի զանգվածը, որպեսզի  ռեակցիայի  հետևանքով  անջատվի  0,05  մոլ   ածխաթթու  գազ:

Լաբորատոր  փորձեր՝ օսլայի, գլյուկոզի, սախարոզի  հայտնաբերման  որակական  ռեակցիաները:

Օսլայի բացահայտման ռեակցիաներ. Բույսերի հիմնական պաշարային ածխաջուրը՝ օսլան, յոդի լուծույթի  նույնիսկ չնչին կոնցենտրացիայի առկայությամբ ստանում է մուգ կապույտ  գունավորում (առաջանում է համալիր միացություն)։ Գունավորումը պայմա-նավորված է ամիլոզի առկայությամբ։ Չնայած ամիլոպեկտինի պարունակությունը օսլայում մի քանի անգամ շատ է ամիլոզի քանակությունից, ամիլոզի կապույտ գունավորումը քողարկում է ամիլոպեկտինի կարմրամանուշակագույն գունավորումը։ Տաքացման հետևանքով համալիրը քայքայվում է, գունավորումն անհետանում, սառչելու դեպքում՝ նորից հայտնվում։Այս ռեակցիան թույլ է տալիս հայտնաբերել միջավայրում օսլայի նույնիսկ աննշան քանակությունը։

 Ածխատանքի  համար  անհրաժեշտ  է.

1. Օսլայի լուծույթներ
2. Յոդով գունավորված օսլայի լուծույթի անգունացում (տաքացնելու դեպքում):
3. Լուծույթի գունավորման առաջացում (սառեցնելու դեպքում):
4. Գունավորման վերականգնում:

Նյութեր և ռեակտիվներ: Կարտոֆիլ, սպիտակ  հաց, բրինձ, խնձոր, օսլայի 1% լուծույթ, Լյուգոլի ռեակտիվ՝ յոդի  ջրային  լուծույթ:

Պարագաներ: Փորձանոթներ, կաթոցիչներ, փորձանոթի  բռնիչ:

Աշխատանքի ընթացքը.

Փորձանոթի մեջ լցնել 1 մլ օսլայի լուծույթ և 1 կաթիլ Լյուգոլի ռեակտիվ,

առաջանում է կապտամանուշակագույն գունավորում։

Համարակալված փորձանոթների մեջ տեղափոխել 0.5 գ տարբեր սննդա-

նյութեր (նախապես հավանգում տրորած), ավելացնել 2-3 մլ թորած ջուր,

թափահարել, ավելացնել 1-2 կաթիլ Լյուգոլի ռեակտիվ։ Փորձանոթներում

առաջացած գունավորմամբ եզրակացնել սննդանյութերում օսլայի քանակու-

թյան մասին։

<<Կենդանի  օրգանիզմի  քիմիան>>

Անհատական աշխատանք — Սպիտակուցներ, Նուկլեինաթթուներ, Ածխաջրեր,  Ճարպեր, Վիտամիններ։

Ուղղորդող հարցեր.

• Որո՞նք են  կենդանի  օրգանիզմի  հիմնական  տարրերը — Սպիտակուցներ, Նուկլեինաթթուներ, Ածխաջրեր,  Ճարպեր, Վիտամիններ։
• Ո՞րն է  կենդանի  օրգանիզմի  կառուցվածքային  միավորը,նրա  բաղադրությունը
• Ինչու՞  են  գիտնականներն ասում. «Կյանքը՝ սպիտակուցների գոյության ձևն  է»
• Ինչպիսի՞  օրգանական և  անօրգանական  նյութեր  կան  կենդանի  օրգանիզմում
• Ինչպիսի՞ քիմիական ռեակցիայով  կարելի  որոշել  օսլայի առկայությունը սննդանյութերում
• Ի՞նչ պայմաններ  են  անհրաժեշտ  բույսի  աճի  համար
• Ի՞նչ  է  լուսասինթեզը 〈ֆոտոսինթեզը〉
• Ո՞րն է  վիտամինների  դերը  կենդանի  օրգանիզմներում:
  
  Կենսական տարեր են կոչվում այն քիմիական տարերի ատոմները որորնք առաջացնում են բարդ օրգանական նյութեր։ Սպիտակուցներ, Նուկլեինաթթուներ, Ածղաջրեր (Գլյուկոզ, Սախարոզ, Օսլա, գլիկոգեն և այլ), Ճարպեր, Վիտամիներ և այլն, որոնքել ապահաովում են կենդանի օրգանիզմի կենսագործեությունը։ Կենսական տարերը դասակարքում են Մակրոտարրերի = 97%, Ածխածին — C, Ջրածին — H, Թթվածին — O, Ազոտ — N, Ֆոսֆոռ — P, Ծծումբ — S
  
  Սպիտակուցներ — (պրոտեիններ, պոլիպեպտիդներ), բարձրամոլեկուլային օրգանական միացություններ, որոնք կազմված են պեպտիդային կապով իրար միացած ալֆա-ամինաթթուներից։ Կենդանի օրգանիզմներում սպիտակուցների ամինաթթվային հաջորդականությունը որոշվում է գենետիկական կոդով, սինթեզելիս հիմնականում օգտագործվում է ամինաթթուների 20 տեսակ։ Ամինաթթուների տարբեր հաջորդականություններն առաջացնում են տարբեր հատկություններով օժտված սպիտակուցներ։ Ամինաթթվի մնացորդները սպիտակուցի կազմում կարող են ենթարկվել նաև հետատրանսլյացիոն ձևափոխությունների, ինչպես բջջում ֆունկցիայի իրականացման ժամանակ, այնպես էլ մինչև ֆունկցիայի իրականացումը։ Հաճախ կենդանի օրգանիզմներում սպիտակուցի երկու տարբեր մոլեկուլներ միանում են միմյանց՝ առաջացնելով բարդ սպիտակուցային կոմպլեքսներ, ինչպիսին, օրինակ, ֆոտոսինթեզի սպիտակուցային կոմպլեքսն է։

Կենդանի օրգանիզմներում սպիտակուցների գործառույթները բազմազան են։ Սպիտակուց ֆերմենտները կատալիզում են օրգանիզմում ընթացող կենսաքիմիական ռեակցիաները և կարևոր դեր են խաղում նյութափոխանակության մեջ։ Որոշ սպիտակուցներ կատարում են կառուցվածքային և մեխանիկական գործառույթ՝ առաջացնելով բջջային կմախքը։ Սպիտակուցները կարևոր դեր են կատարում նաև բջիջների ազդանշանային համակարգում, իմունային պատասխանում և բջջային ցիկլում։

Նուկլեինաթթուներ — (լատ.՝ nucleus՝ միջուկ), բարձրամոլեկուլային օրգանական միացություն, կենսապոլիմեր (պոլինուկլեոտիդ), որը կազմված է նուկլեոտիդներից։ Նուկլեինաթթուներ դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթուն (ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթուն (ՌՆԹ) առկա են բոլոր կենդանի օրգանիզմների բջիջներում։ Նրանք կարևորագույն դերն ունեն ժառանգական ինֆորմացիայի պահպանման, փոխանցման և իրականացման մեջ։

Պարունակվում են բոլոր օրգանիզմների բջիջներում։ Նուկլեինաթթուները հայտնաբերել է շվեյցարացի գիտնական Ֆրիդրիխ Միշերը (1868)։ Տարբերում են նուլեինաթթուների 2 գլխավոր տիպ՝ ռիբոնուկլեինաթթուներ (ՌՆԹ) և դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթուներ (ԴՆԹ)։ Նուկլեինաթթուների մոլեկուլները, նուկլեոտիդներից բաղկացած, երկար պոլիմերային շղթաներ են։ ՌՆԹ-ի կազմի մեջ որպես ածխաջուր մտնում է ռիբոզը, իսկ ազոտային հիմքերն են՝ ադենինը, գուանինը, ցիտոզինը և ուրացիլը, իսկ ԴՆԹ-ն կազմում են համապատասխանաբար դեզօքսիռիբոզը և ադենինը, գուանինը, ցիտոզինը, թիմինը։ Նուկլեինաթթուներում փոքր քանակությամբ հանդիպում են նաև պուրինների և պիրիմիդինների այլ ածանցյալներ՝ մինորային թթվեր։

Ածղաջրեր — Ածխաջրերը (ածխաջրատներ, շաքարներ) քիմիական միացություններ են՝ կազմված ածխածին, թթվածին և ջրածին տարրերից: Ածխաջուր են կոչվում, որովհետև միացության մեջ ջրածին և թթվածին տարրերը գտնվում են ջրի մոլեկուլում ունեցած համամասնությամբ՝ Cn(H2O)m: Կառուցվածքով և քիմիական հատկություններով ունեն շաքարների բնույթ: Սպիտակուցների և ճարպերի հետ միասին ածխաջրերը կարևոր նշանակություն ունեն մարդու և կենդանիների օրգանիզմներում ընթացող նյութերի ու էներգիայի փոխանակության շարժընթացում: Մտնում են բուսական, կենդանական և բակտերային օրգանիզմների կազմության մեջ: Ածխաջրերը մարդու և կենդանիների սննդի կարևոր բաղադրամաս են և ապահովում են դրանց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ էներգիան: Հասուն մարդու օրգանիզմում էներգիայի կեսից ավելին առաջանում է ածխաջրերից:

Ճարպեր — կենդանական և բուսական հյուսվածքների բաղադրիչներ են։ Կազմված են հիմնականում գլիցերինի և տարբեր ճարպաթթուների միացություններից՝ գլիցերիդներից։ Պարունակում են կենսաբանորեն ակտիվ ֆոսֆատիդներ, ստերիններ և որոշ վիտամիններ։

Ճարպերը սննդի անհրաժեշտ և առավել կալորիական բաղադրամասեր են և օրգանիզմի էներգիայի աղբյուր։ Դրանք նպաստում են սննդի մեջ օգտագործվող այլ մթերքների ավելի լավ ու լիարժեք յուրացմանը, հաճելի համ ու բուրմունք են տալիս մթերքներին։

Ճարպերի նկատմամբ մարդու պահանջը կազմում է օրական 1-1,5 գ՝ 1 կգ զանգվածի հաշվով (օրինակ՝ 70 կգ զանգվածով մարդու համար այն կազմում է օրական 70-105 գ)։

Վիտամիներ — (լատ.՝ vita, «կյանք»), կենսաբանորեն ակտիվ օրգանական և տարբեր կառուցվածք ունեցող միացություններ, որոնք անհրաժեշտ են օրգանիզմի բնականոն նյութափոխանակության ու կենսագործունեության համար և այդ առումով անփոխարինելի են։ Ակտիվ օրգանական միացությունն անվանվում է վիտամին, երբ տվյալ օրգանիզմը չի կարողանում այն սինթեզել անհրաժեշտ քանակությամբ և ստանում է սննդի միջոցով։ Այս պատճառով «վիտամին» տերմինն պայմանական է կախված արտաքին միջավայրի պայմաններից և օրգանիզմից։ Օրինակ ասկորբինաթթուն՝ վիտամին C-ի տարատեսակներից մեկը, վիտամին է մարդու, բայց ոչ կենդանի օրգանիզմների մեծամասնության համար։ Որոշ առողջական խնդիրների դեպքում վիտամինների հավելումը կարևոր է, բայց շատ քիչ փաստեր են հայտնի առողջ մարդու կողմից վիտամինների ընդունման օգտակարության վերաբերյալ։ Կան կազմությամբ վիտամիններին մոտ նյութեր, նախավիտամիններ, որոնք, մտնելով մարդու օրգանիզմ, փոխարկվում են վիտամինների։

Անհատական հետազոտական աշխատանք։Ամեն ինչ սկսվում է ջրից

 

Ջուրն ամենատարածված ու ամենաանհրաժեշտ նյութն է Երկիր մոլորակում և կենդանի նյութի էվոլյուցիայի հիմքը տիեզերքում։ Առանց ջրի հնարավոր չէ բույսերի, կենդանիների և մարդու գոյությունը։

Հողագնդի մակերեսի 3/4-ը ծածկող, անընդհատ ու ամբողջական ջրային տարածքն անվանվում է Համաշխարհային օվկիանոս։

Երկրի վրա ջուրը գոյություն ունի ոչ միայն օվկիանոսներում ու ծովերում։ Այն գոյություն ունի տարբեր ձևերով՝ գետերն ու լճերը, ճահիճները,  ամպերն ու մառախուղը, անձրևը, ձյունը և այլն։ Երկիր մոլորակի ջրի պաշարների հիմնական մասն ամբարված է սառցի տեսքով` սառցաշերտերում և սառցալեռներում։ Պինդ ջրով (ձյուն, սառույց) ծածկված է ցամաքի 20%-ը։

Համաշխարհային օվկիանոսի, ցամաքի, մթնոլորտի և ստորերկրյա ջուրն առաջացնում է Երկիր մոլորակի միասնական ջրային թաղանթը՝ ջրոլորտը։

Ջրոլորտի երեք հիմնական բաղադրիչներն են` Համաշխարհային օվկիանոսը,  մթնոլորտային ջուրը և ցամաքային ջրերը։

 

Ջրի ֆիզիկական հատկությունները

Ջրի ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրություններն սկսվել են դեռևս դրա քիմիական բաղադրության հաստատումից առաջ։ Այսպես, 1612 թ. իտալացի գիտնական Գ. Գալիլեյն ուշադրություն է դարձրել սառույցի փոքր խտության վրա հեղուկ ջրի համեմատ՝ որպես ջրի մակերեսին սառույցի լողալու պատճառ։ Հետագա ուսումնասիրությունները պարզել են, որ  պարզագույն քիմիական բանաձևի հետևում թաքնված է մի նյութ, որն օժտված է յուրահատուկ կառուցվածքով և ոչ պակաս յուրահատուկ հատկություններով։

 

      Գ. Գալիլեյ

 (1564−1642)

 

Ջուրը, ի տարբերություն մյուս նյութերի, չի ենթարկվում ֆիզիկայի և քիմիայի մի շարք օրենքների։ Այն օժտված է, այսպես կոչված, անոմալ հատկություններով՝
 

 1. Ջուրը միակ նյութն է Երկրի վրա, որ սովորական ջերմաստիճանի ու ճնշման պայմաններում կարող է գտնվել երեք ագրեգատային վիճակներում՝ պինդ, հեղուկ և գազային:

 

        ջրի երեք ագրեգատային վիճակները

 

2.Ջրի անոմալ առանձնահատկություններից են  եռման (+100°C) և պնդացման (վերածվում է սառույցի) (0°C) ջերմաստիճանները: 

 

 

                        ջրի եռալը  

 

                         ջրի պնդանալը

 

3. Ջուրն օժտված է  բարձր ջերմունակությամբ: Կլանելով հսկայական քանակությամբ ջերմություն՝ ջուրը համարյա չի տաքանում։ 

 

              ջրի տաքացումը բնության մեջ

 

4. Ջուրը սառույցի փոխարկվելիս տեղի է ունենում խտության թռիչքաձև փոքրացում, այն դեպքում, երբ մյուս նյութերի բյուրեղացման պրոցեսն ուղեկցվում է խտության մեծացմամբ։

Նման անոմալիան բացառիկ նշանակություն ունի Երկրի վրա կյանքի գոյության համար։
Եթե սառույցի փոխարկվելիս ջրի խտությունը մեծանար, ապա սառույցը ծանր կլիներ ջրից և կիջներ դեպի հատակը, ձմռանը ջրամբարները կսառչեին մինչև հատակը, ինչը կհանգեցներ ջրաշխարհի բոլոր կենդանի արարածների ոչնչացմանը։ Բարեբախտաբար ջուրը

ամենամեծ խտությունն ունի +4°C- ում (1գ/ սմ³, կամ 1000 կգ/ մ³):

 

 

              

Ջրի մոլեկուլի կառուցվածքը

Ջրի մոլեկուլը դիպոլ է, որն ունի դրական և բացասական լիցքավորված բևեռներ։

 

           ջրի մոլեկուլի կառուցվածքը

 

Ջրածնի միջուկների մոտ առկա է էլեկտրոնային խտության պակաս, իսկ մոլեկուլի հակառակ ծայրում՝ թթվածնի միջուկի մոտ, էլեկտրոնային ամպի ավելցուկ է։ Հատկապես էլեկտրոնային ամպի նման բաշխումն էլ պայմանավորում է ջրի մոլեկուլի բևեռայնությունը։ 

 

         ջրի դիպոլի գծապատկերը

 

Ջրի մոլեկուլի բևեռայնությունը` չկոմպենսացված էլեկտրական լիցքերի առկայությունը, ծնում է մոլեկուլների խմբավորման՝ խոշոր խմբակցություններ  կամ ասոցիատներ առաջացնելու հակում։

Ջրի առանձին մոլեկուլները, որոնցից յուրաքանչյուրը դիպոլ է, միանում են հետևյալ ձևով. մեկ մոլեկուլի մասնակի դրական լիցք ունեցող ջրածնի ատոմների և մյուս մոլեկուլի մասնակի բացասական լիցքով թթվածնի ատոմների միջև առաջանում են ջրածնային կապեր՝ կառուցվածքին տալով կեղծ պոլիմերային շղթայի տեսք։ Ջրածնային կապերը շատ թույլ են ներմոլեկուլային կովալենտային կապերի համեմատ։ Դրանք առաջանում են ինքնաբերաբար և արագ քանդվում են։ Ջերմային տատանումների ազդեցության տակ կրկին առաջանում են հեշտությամբ՝ 

                                                              nH2O ⇄ (H2O)n

 

միջմոլեկուլային ջրածնային կապի առաջացումը

 

Ջրի անոմալ հատկությունները հիմնականում պայմանավորված են ջրի մոլեկուլների միջև ջրածնային կապերի առաջացումով:

Ջուր

• Ջրի տարածվածությունը երկրագնդի վրա

Հողագնդի մակերեսի 3/4-ը ծածկող, անընդհատ ու ամբողջական ջրային տարածքն անվանվում է Համաշխարհային օվկիանոս։

Երկրի վրա ջուրը գոյություն ունի ոչ միայն օվկիանոսներում ու ծովերում։ Այն գոյություն ունի տարբեր ձևերով՝ գետերն ու լճերը, ճահիճները,  ամպերն ու մառախուղը, անձրևը, ձյունը և այլն։ Երկիր մոլորակի ջրի պաշարների հիմնական մասն ամբարված է սառցի տեսքով` սառցաշերտերում և սառցալեռներում։ Պինդ ջրով (ձյուն, սառույց) ծածկված է ցամաքի 20%-ը։

• Ջրի տարածվածությունը մարդու օրգանիզմում

• Ջրի տարածվածությունը բույսերում

• Ջրի ֆիզիոլոգիական հատկությունները

• Ֆոտոսինթեզի ռեակցիան, ինչ ռեաիցիա է կատարում

• Ջրի շրջապտույտը բնության մեջ

• Ջրի աղտոտման պատճառները, և պայքարը դրանց դեմ

• Խմելու ջրի մաքրումը

Ջրի մաքրումն ու վարակազերծումը կատարվում են հատուկ կայաններում։ Այստեղ ջուրը մուտք է գործում գետերից և ջրամբարներից։ Գետի ջուրը անհամասեռ է ու պղտոր։ Դա պայամանավորված է այն հանգամանքով, որ աղերից բացի՝ ջրում կախված վիճակում պարունակում են մանրագույն ավազահատիկներ և տիղմի մասնիկներ։

Ջրազատիչ կայաններում ջուրը նախ անցնում է լողացող խոշոր առարկաները պատնեշող ցանցի միջով, այնուհետև ենթարկվում պարզեցման (վճիտացում), ավազաշերտերով զտվում և միկրոօրգանիզմների ոչնչացման նպատակով՝ մշակվում քլորով կամ օզոնով։

• Ջուրը որպես լուծիչ

Ջուրն ակտիվ քիմիական միացություն է և փոխազդում է մեծ թվով նյութերի հետ։ Այդ փոխազդեցություններից ամենահանրահայտն ու տեսանելին ջրում նյութերի լուծվելն է։ Ջրում լուծվում են բազմաթիվ նյութեր՝ գտնվելով  և պինդ, և հեղուկ, և գազային ագրեգատային վիճակներում՝ առաջացնելով այսպես կոչված լուծույթներ:

Ջրի անձնագրի կազմումը`
Ջրի ընդհանուր բնութագրումը
Քիմիական նշանը——-H 2 O
Հարաբերական մոլեկուլային զանգված Mr——- H2O=1*2+16=18
Իզոտոպները—3, 2H2O(ծանր ջուր)
Դիրքը պարբերական համակարգում՝կարգաթիվը, պարբերությունը, խումբը— խումբը 8, 2 6  գլխավոր ենթախումբ 

Ատոմի բաղադրությունը և կառուցվածքը— 8p 8n 8e

Ֆիզիկական հատկություններ

Սովորական պայմաններում ջուրն անգույն, անհամ, անհոտ հեղուկ է,Ջերմաստիճանից կախված խտության այս անոմալ կախվածությամբ ջուրը խիստ տարբերվում է մյուս նյութերից, որոնց խտությունը ջերմաստիճանի բարձրացումից փոքրանում է, իսկ այս դեպքում, օրինակ, սառույցի խտությունը փոքր է ջրի խտությունից, դրա համար այն լողում է ջրի վրա, դրա շնորհիվ է ձմռանը սառույցի տակ կյանքը շարունակվում։ Ջուրն ունի ամենամեծ ջերմունակությունը, այդ պատճառով դանդաղ տաքանում է, դանդաղ սառչում։ Դրա միջոցով ջրավազանները կարգավորում են մեր մոլորակի ջերմաստիճանը։ Ջրի բոլոր այս անոմալ հատկություները պայմանավորված են ջրի մոլեկուլնեի միջև առկա ջրածնային կապերով։

Լաբորատոր փորձեր

Օդի բաղադրությունը

Օքսիդների  ստացումը և հատկությունները

X(Nh2)=78%

X(O2)=21%

CH4+1,5O2=CO+2H2O

CH4+2O2= CO2+2H2O

CH4+O2=C+2H2O

He; Ne; Ar; Kr; Xe; Rn

մտնոլորտի մասին

Մթնոլորտը ( հուն․՝ ατμός - «գոլորշի» և σφαῖρα - «ոլորտ»), երկնային մարմնի գազային ծածկ, որը նրա շուրջը պահպանվում է ձգողականության շնորհիվ։ Քանի որ մթնոլորտի և միջմոլորակային տարածությունների միջև չկա հստակ սահման, ապա ընդունված է մթնոլորտ համարել գազային այն միջավայրը, որը պտտվում է մոլորակի հետ զուգընթաց որպես մեկ ամբողջություն։ Մի շարք մոլորակների մթնոլորտային շերտը, որը հիմնականում բաղկացած է գազերից (գազային մոլորակներ ), կարող է չափազանց հաստ լինել։ Աստղերի արտաքին միջավայրը բնութագրելու համար, որը սկսվում է ֆոտոսֆերայից, օգտագործվում է աստեղային մթնոլորտ հասկացությունը։ Երկիր մոլորակի մթնոլորտը ներառում է թթվածին, որն օգտագործվում է կենդանի օրգանիզմների շնչառության համար, և ածխածնի երկօքսիդ, որն օգտագործում են բույսերը, ջրիմուռները, բակտերիաները ֆոտոսինթեզի համար։ Մթնոլորտը հանդես է գալիս նաև որպես մոլորակը արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանող շերտ։ Մթնոլորտը առկա է մեծ զանգված ունեցող բոլոր մարմինների մոտ, ինչպիսիք են օրինակ երկրանման մոլորակները կամ գազային հսկաները։ Աստղերը նույնպես զուրկ չեն մթնոլորտից, օրինակ Արևը։ Այժմ պարզենք թե ինչ գազերից է բաղկացած մթնոլորտը։ Առաջինն ազոտի ատոմն է ( նշանակվում է N տառով), որի միջուկում կա 7 պրոտոն և 7 նեյտրոն։ Երկրորդը թթվածին ատոմն է (նշանակվում է O տառով)։ Թթվածնի և ջրածնի մոլեկուլներն իրար հետ փոխազդելիս առաջացնում են ջրի մոլեկուլներ։ Երրորդն ածխածին ատոմն է (նշանակում են C տառով)։ Ածխածինը թթվածնի հետ փոխազդելով առաջացնում է ածխաթթու գազ։ Այժմ պատկերացնենք գազերի մի խառնուրդ, որի 78%-ը ազոտ է, 21%-ը՝ թթվածին, իսկ մնացած 1%-ում ջրային գոլորշիներ, ածխաթթու գազ, արգոն, նեոն, հելիում, մեթան, կրիպտոն և այլն։ Այժմ ուսումնասիրենք մթնոլորտի բոլոր շերտերն առանձին-առանձին։

Ջերմաստիճանի նվազման տիրույթը՝ 0-ից մինչև 8-10 կմ բարձրությամբ ընկած շերտը անվանում են տրոպոսֆերա, իսկ 12-18 կմ ընկած շերտը անվանում են տրոպոպաուզա։ Այստեղից սկսած ջերմաստիճանը սկսում է աճել։ Բանն այն է, որ 18 կմ-ից բարձր՝ Երկրի մակերևույթի ազդեցությունը, որպես ջերմության աղբյուր, արդեն աննշան է։ Ավելի զգալի է դառնում այն, որ օդն անմիջականորեն կլանում է Արեգակի ճառագայթները։ Այս նոր շերտի՝ ստրատոսֆերայի ստորին սահմանին ավելի քիչ է հասնում Արեգակի ճառագայթումից կլանվող ջերմացնող էներգիան, քանի որ մինչ այդ կլանվում է վերին շերտերի կողմից։ Ստացվում է, որ ջերմության աղբյուրն այս անգամ վերևում է։ Չնայած օդի ծայրահեղ չորությանը՝ ստրատոսֆերայում երբեմն հանդիպում են, այսպես կոչված սադափե ամպեր, որոնք գունեղ են՝ մանր սառցաբյուրեղների միջով անցնող ու ցրվող լույսի շնորհիվ։ Հասնելով 18 կմ-ին՝ աստիճանաբար զգալի է դառնում երկրային կյանքի համար ամենակարևոր, պաշտպանիչ շերտերից մեկը՝ օզոնային շերտը։ Ավելի վեր՝ 25 կմ-ի վրա օզոնի խտությունը հասնում է իր առավելագույն արժեքին։ Իսկ 10 կմ-ի վրա օդն այնքան նոսր է, որ թթվածնի ատոմներն ու մոլեկուլները շատ հազվադեպ են հանդիպում միմյանց։ Մյուս կողմից այստեղ հասնող ուժեղ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը քայքայում է թթվածնի մոլեկուլների մեծ մասը, արդյունքում օզոնի նշույլներն անհետանում են։ 55 կմ-ի վրա ջերմաստիճանը հասնում է 0 °C։ Այստեղ ավարտվում է ստրատոսֆերան և սկսվում է մեզոսֆերան՝ միջնոլորտը։ Ջերմաստիճանը կրկին սկսում է ընկնել, քանի որ նվազում է օդի խտությունը, ուստի և արգեկնային ճառագայթումից կլանվող և օդը տաքացնող էներգիան։ 80 կմ-ի վրա ջերմաստիճանը դառնում է –80 °C, սա արդեն մեզոպաուզան է։ Այստեղ հանդիպում են նոսր, թելիկավոր ամպեր։ Ենթադրվում են, որ ի տարբերություն ջրի մանրագույն կաթիլներից կազմված սովորական ամպերի՝ սրանք բաղկացած են ջրի սառցաբյուրեղներով պատված փոշու յուրահատուկ մասնիկներից, որոնց ծագումը, գուցե կապված է հրաբխային կամ արտադրական արտանետումների, ինչպես նաև տիեզերքից եկող փոքր մարմինների՝ երկնաքարերի հետ։ Այստեղից ջերմաստիճանը նորից սկսում է աճել։ Նշանակում է՝ մտնում ենք հաջորդ շերտը, որն անվանում են թերմոսֆերա (ջերմոլորտ) կամ իոնոսֆերա (իոնոլորտ)։ 150 կմ-ից սկսած հանդիպում ենք արբանյակների։ Իոնոլորտը ձգվում է մինչև 800 կմ։ Դրանից վեր էկզոսֆերան է։ Միջավայրի ծայրահեղ նոսրության պայմաններում առավել արագ ու վեր թռչող մասնիկները, առանց այլ մասնիկների հետ բախվելու, կարող են ավելի մեծ բարձրությունների հասնել, քան դանադաղ մասնիկները։ Այդ պատճառով էկզոսֆերա են թափանցում միայն մթնոլորտի ամենաթեթև ու ամենաարագ մասնիկները՝ հիմնականում ջրածնի ատոմները։ 1000 կմ-ի վրա էկզոսֆերայի և միջմոլորակային տարածության տարբերությունը դառնում է աննշմարելի։ Երկրային պայմանների համեմատ այնտեղ գրեթե դատարկություն է՝ վակուում։

ալյումին

Ալյումին (լատ.՝ Aluminium), քիմիական նշանը՝ Al (կարդացվում է՝ «ալյումին»), ատոմային համարը՝ 13, ատոմային զանգվածը՝ 26.98154։ Ալյումինը p–տարր է։

Բնական ալյումինը բաղկացած է ²⁷Al մեկ նուկլիդից։ Վալենտային էլեկտրոնները երեքն են։ Արտաքին էլեկտրական շերտի դասավորվածությունն է 3s²p¹։ Գործնականում բոլոր միացություններում օքսիդացման աստիճանը +3 է (եռավալենտ) և 3 վալենտականություն։ Ալյումինի նեյտրալ ատոմի շառավիղը 0.143 նմ է, իսկ Al³⁺ իոնինը՝ 0.057 նմ։

Ալյումին պարզ նյութը փափուկ, թեթև արծաթասպիտակավուն երանգով մետաղ է, օժտված է մեծ էլեկտրա– և ջերմահաղորդականությամբ։ Ալյումինի խտությունը 2,7 գ/սմ³ է։ Մոտ 3 անգամ թեթև է երկաթից և պղնձից, սակայն բավական ամուր է։ Ալյումինը հալվում է 600 °C ջերմաստիճանում։

Տարածվածությամբ ալյումինը մետաղների մեջ գրավում է առաջին տեղը և կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 7 %–ը։

Ինքնաստւգման առաջադրանքներ

«7,8-րդ դաս. հիմնական բաժինների կրկնողություն»

Յուրաքանչիուր առաջադրանքը 0,16 միավոր է

1. Ո՞ր շարքում են գրված միայն ֆիզիկական մարմիններ.

1 ) քանոն, ապակի, գիրք, մեխ, ալյումին, ազոտ 2) սեղան, համակարգիչ, տետր, վարդ, մատանի 3) երկաթ, ֆոսֆոր, բաժակ, գրիչ, թթվածին 4) պղինձ, ջուր, սոդա, արծաթ, ոսկի, ջրածին

2. Ո՞ր շարքում են նյութերը ներկայացված ըստ մարդու օրգանիզմում դրանց զանգվածային բաժնի նվազման.

1) ածխաջրեր, ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր

2) սպիտակուցներ, ջուր, ճարպեր, ածխաջրեր

3) սպիտակուցներ, ածխաջրեր, ջուր, ճարպեր

4) ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր, ածխաջրեր

3. Ո՞ր շարքում են չվերականգնվող բնական պաշարների անվանումները.

1) բնական գազ, անտառային ծածկույթ, օդ, ջուր

2) մաքուր ջուր, բերրի հող, նավթ, ածուխ

3) բույսեր, կենդանիներ, մետաղներ, օդ

4) մետաղներ, բնական գազ, ածուխ, նավթ

4. Քանի՞ նյութ է ներկայացված հետևյալ բառակապակցություններում.

ջրի կաթիլ, պղնձե թաս, ալյումինե կաթսա, ռետինե գնդակ, պղնձե կուժ, սառցե դղյակ.

1) 3 2) 6 3) 4 4) 5

5. Նշվածներից ո՞ր շարքում են գրված միայն օրգանական նյութեր. 1) ջուր, թթվածին, կավիճ, սպիրտ, ճարպ, քլոր 2) կերակրի աղ, սպիտակուց, ճարպ, ազոտ, մեթան 3) սախարոզ, քացախաթթու, գլյուկոզ, սպիրտ, օսլա

5) սոդա, ջուր, ածխաթթու գազ, բենզոլ, ացետոն, օզոն

6. Ո՞ր շարքում են գրված միայն պարզ նյութեր.

1) ջուր, ալմաստ, ամոնիակ, օքսիդ, աղ

2) ծծումբ, ֆոսֆոր, սոդա, ազոտ, թթու, հիմք

3) թթվածին, ալմաստ, օզոն, ֆուլերեն, ֆոսֆոր

4) երկաթ, ավազ, դոլոմիտ, գրաֆիտ, մարմար

7. Քանի՞ քիմիական տարր է առաջացնում հետևյալ պարզ նյութերը` թթվածին, կարբին, սև ֆոսֆոր, օզոն, ալմաստ, կարմիր ֆոսֆոր, ֆուլերեն, գրաֆիտ, սպիտակ ֆոսֆոր.

1) 6 2) 3 3) 4 4) 5

8. Քանի՞ բարդ նյութ է գրված` ջրածին, թթու, գլյուկոզ, ազոտ, կաուչուկ, հիմք, սախարոզ, ալմաստ, օսլա, օքսիդ, երկաթ, ածխաթթու գազ, աղ, բութան, օզոն.

1) 5 2) 7 3) 9 4) 10

9. Ո՞ր շարքում են գրված միայն բարդ նյութերի բանաձևեր.

1) Al, HCl, Cu, Na2SO4 3) H2O, N2, MgO, Ni, S8

2) AgBr, H2, CaCO3, P4 4) NaOH, CO2, NH3, CuSO4

10. Ո՞ր շարքում են առկա միայն կովալենտային կապերով միացություններ.

1) NaCl, HCl, Cl2, NaHCO3 3) H2, NH3, H2O, CH4

2) KBr, HNO3, CaO, P4 4) N2, Br2, CuSO4, Fe

11. Հետևյալ մոլեկուլներից որոնցու՞մ է առկա և՛ իոնային, և՛ կովալենտային կապ.

ա) H2 բ) CH4 գ) NH3 դ) Na2O2 ե) N2H4 զ) NH4Cl է) CaCl2 ը) Na2O

1) դ, զ 2) ա, բ, գ 3) դ, ե, զ 4) է, ը

12. Սովորական պայմաններում (20 oC) ո՞ր շարքի բոլոր նյութերն են գազեր.

1) կալիումի ֆտորիդ, բրոմ, յոդ, ջուր

2) կերակրի աղ, սոդա, կավիճ, սպիրտ

3) քլոր, ածխաթթու գազ, թթվածին, ազոտ

4) կարմիր ֆոսֆոր, օզոն, բրոմ, յոդ, օսլա

13. Որո՞նք են մոլեկուլային բյուրեղավանդակով պարզ նյութեր.

ա) Cալմաստ բ) P4 գ) S8 դ) Si ե) I2 զ) Cգրաֆիտ է) Pսև ը) Br2

1) բ, գ, է, ը 2) ա, դ, զ, է 3) բ, դ, զ,ը 4) բ, գ, ե, ը

14. Ինչպիսի՞ ագրեգատային վիճակում կարող է գտնվել սնդիկը.

1) միայն պինդ վիճակ 3) միայն հեղուկ վիճակում

2) միայն գազային վիճակում 4) բոլոր երեք վիճակներում

15. Որքա՞ն է ոսկու ձուլակտորի զանգվածը, որի ծավալը 4սմ3 է, իսկ ոսկու

խտությունը 19,3 գ/սմ3 է.

1) 38,6գ 2) 9,65գ 3) 77,2գ 4) 4,825գ

16. Ո՞ր մեծությունը կամ հատկանիշը կարող է փոփոխվել քիմիական

ռեակցիաների ընթացքում. ա) մոլեկուլների թիվը, բ) ատոմների թիվը,

գ) նյութի բնույթը, դ) նյութերի գումարային զանգվածը, ե) նյութերի գույնը.

1) բ,գ,դ 2) ա,գ,ե 3) ա,բ,ե 4) բ,գ,դ

17. Ո՞րն է ֆիզիկական երևույթ.

1) ջուրը տաքացնելիս` պղպջակների անջատվելը

2) պղպջակների անջատվելը ջուրը էլեկտրոլիզի ենթարկելիս

3) օզոնի առաջացումը ամպրոպի ժամանակ

4) գլյուկոզի խմորվելը

18. Հետևյալ երևույթներից որո՞նք են քիմիական.

ա) անձրևի տեղալը ե) երկաթի ժանգոտումը

բ) մագնեզիումի այրումը թթվածնում զ) սպիրտի թորումը

գ) սնդիկի գոլորշիանալը է) պղնձե իրերի կանաչելը

դ) ցինկի փոխազդեցությունը աղաթթվի հետ

1) ա, բ, գ, դ 2) բ, դ, ե, է 3) բ, դ, ե, զ 4) ա, բ, գ, զ

19. Հետևյալ նյութերից չորս սյունակով առանձնացրեք օքսիդները, հիմքերը, թթուներն ու

աղերը, նշեք յուրաքանչյուրի անվանումը. HNO3, Na2O, Ca(OH)2, AgNO3, BaO, HCl, CO2

Al2O3, NaHCO3, Fe(OH)2, K2SiO3, NaCl, H2SO4, MgO, NaOH, H3PO4, SO3, CaCl2, CuSO4, Al(OH)3.

Օքսիդ Հիմք Թթու Աղ

20. Ո՞ր շարքում են տարրերը ներկայացված ըստ երկրակեղևում դրանց տարածվածության նվազման.

1) ալյումին, թթվածին, սիլիցիում, երկաթ

2) սիլիցիում, թթվածին, ալյումին, երկաթ

3) թթվածին, սիլիցիում, ալյումին, երկաթ

4) թթվածին, ալյումին, երկաթ, սիլիցիում

21. Ո՞րն է երկրակեղևում առավել տարածված մետաղը.

1) ալյումին 2) պղինձ 3) երկաթ 4) մագնեզիում

22. Ո՞րն է Տիեզերքում ամենատարածված տարրը.

1) թթվածին 2) ջրածին 3) ածխածին 4) ազոտ

23. Որքա՞ն է կենսածին տարրերի` C, H, O, N, P, S պարունակությունը կենդանի

օրգանիզմում ըստ զանգվածի ( %).

1) 24 % 2) 97 % 3) 76 % 4) 62%

24. Երկրակեղևում թթվածնի և սիլիցիումի զանգվածային բաժինները հավասար են

0,48 և 0,28, համապատասխանաբար: Երկրակեղևում թթվածնի ատոմների թիվը

քանի՞ անգամ է մեծ սիլիցիումի ատոմների թվից.

1) 2 2) 2,5 3) 3 4) 4

25. Ո՞րն է զանգվածի ատոմային միավորը(զ.ա.մ.).

1) 13C ատոմի զանգվածի 1/12 մասը 3) 12C ատոմի զանգվածի 1/12 մասը

2) 12C ատոմի զանգվածը 4) 2H ատոմի զանգվածը

26. Ո՞ր տարրական մասնիկներից է կազմված ատոմը. 1) միայն էլեկտրոններից 2) նեյտրոններից և էլեկտրոններից 3) պրոտոններից, էլեկտրոններից և նեյտրոններից 4) միայն պրոտոններից

27. Ո՞ր շարքում է գրված ֆոսֆոր, թթվածին, ածխածին, երկաթ և ազոտ քիմիական

տարրերի նշանները. 1) F, C, P, Si, Na 2) O, C, Li, K, Ba 3) P, O, C, Fe, N 4) K, Na, P, Fe, C

28. Բնական սիլիցիումը երեք իզոտոպների խառնուրդ է, որոնց մոլային բաժիններն

են` 28Si - 92%, 29Si - 5% և երրորդ իզոտոպինը` 3%: Ո՞րն է երրորդ իզոտոպի

զանգվածային թիվը, եթե սիլիցիումի հարաբերական ատոմային զանգվածը 28,11 է.

1) 30 2) 31 3) 27 4) 32

29. Օրգանիզմում գլյուկոզի թթվածնավոր և անթթվածին ճեղքումներին մասնակցում է մի նյութ, որի 20 մոլեկուլի զանգվածը 3,256 • 10-21 գ է:

Որքա՞ն է այդ նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը.

1) 98 2) 56 3) 80 4) 40

30. Ո՞ր արտահայտության մեջ է խոսվում թթվածին քիմիական տարրի վերաբերյալ.

1) ստացվում է ջրածնի պերօքսիդի քայքայումից

2) անհրաժեշտ է շնչառության համար

3) վատ է լուծվում ջրում

4) ատոմն ունի 1s22s2 2p4 էլեկտրոնային բանաձևը

31. Բնութագրեք հետևյալ …. տարրի ատոմը ըստ հետևյալ սխեմայի.

ա) քիմիական տարրի նշանը  P բ) կարգաթիվը, միջուկի լիցքը՝ Z =15 գ) ատոմի բաղադրությունը (պրոտոնների, նեյտրոնների, էլեկտրոնների թիվը) p(15p : 16n) 15e   դ) պարբերության համարը, լրիվ լրացված էներգիական մակարդակների թիվը, 30,97376

ե) խմբի համարը, ենթախումբը (գլխավո՞ր է, թե՞ երկրորդական), արտաքին

էներգիական մակարդակում էլեկտրոնների թիվը

զ) էլեկտրոնների բաշխումն ըստ էներգիական մակարդակների

է) էլեկտրոնային բանաձևը (էլեկտրոնների բաշխումն ըստ էներգիական

մակարդակների և ենթամակարդակների)

ը) ո՞ր հատկություններն են ավելի ուժեղ արտահայտված` մետաղակա՞ն, թե՞

ոչ մետաղական… թ) ինչպիսի՞ պարզ և բարդ նյութերի օրինակներ գիտեք, որոնց բաղադրության մեջ

առկա է այդ տարրի ատոմներ

ժ) Կատարեք հաշվարկներ (որոշեք այդ տարրի մեկ ատոմի զանգվածը mo (գ),

տարրի առաջացրած օքսիդի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը`Mr,

տարրերի զանգվածային հարաբերությունները, զանգվածային և մոլային բաժինները

օքսիդում):

32. Համապատասխանեցրե´ք նյութի հատկությունները և անվանումը.

Հատկություններ Անվանում

ա) բնորոշ հոտով թափանցիկ հեղուկ

բ) ջրում լուծվող սպիտակ պինդ նյութ

գ) մետաղական փայլով պինդ գունավոր նյութ

դ) ջրում քիչ լուծվող անհոտ, անհամ գազ 1) կավիճ 2) սախարոզ 3) քացախաքքու 4) թթվածին 5) յոդ 6) քլոր

Ո՞ր շարքի բոլոր պատասխաններն են ճիշտ.

1) ա3, բ2, գ5 , դ4 3) ա3, բ2, գ5 , դ6

2) ա3, բ1, գ6 , դ4 4) ա6, բ1, գ5 , դ3

33. Հաստատեք կամ հերքեք պնդումների ճշմարտացիությունը օքսիդների վերաբերյալ.

1) Թթվածին պարունակող երկտարր միացություններ են, որոնցում թթվածնի օքսիդացման աստիճանը -2 է:

2) Բոլոր օքսիդները ջրում լուծելի են:

3) Բոլոր օքսիդները փոխազդում են թթուների հետ:

4) Հիմնային օքսիդները, փոխազդելով թթուների հետ, առաջացնում են աղ և ջուր:

5) Ըստ CaCO3 → CaO + CO2 ռեակցիայի հավասարման ստացված թթվային օքսիդի զանգվածը ելային աղի զանգվածի 56 %- ն է:

6) Na2O, CO2, N2O5, CaO, SO3 օքսիդների շարքում գրված է երեք հիմնային օքսիդ:

1 2 3 4 5 6

Ճիշտ է

սխալ է

չգիտեմ

34. Համապատասխանեցրեք քիմիական տարրի նշանը, դրա բարձրագույն օքսիդի հիդրատի ընդհանուր բանաձևը և հիդրատում տարրի օքսիդացման աստիճանը.

Տարրի քիմիական նշան Օքսիդի հիդրատի ընդհանուր բանաձև Տարրի օքսիդացման աստիճանը

ա) Cu

բ) Li

գ) Al

դ) S

ե) N 1) ROH 2) R(OH)2 3) H2RO4 4) H3RO3 5) HRO3 Ա) +3 Բ) +1 Գ) +4 Դ) +2 Ե) +6 Զ) +5

Ո՞ր շարքի բոլոր պատասխաններն են ճիշտ.

1) ա2Ա, բ1Գ, գ4Ա, դ4Գ, ե4Ե 3) ա3Բ, բ1Դ, գ4Ա, դ3Գ, ե5Դ

2) ա2Դ, բ1Բ, գ4Ա, դ3Ե, ե5Զ 4) ա2Դ, բ1Բ, գ4Բ, դ5Զ, ե3Գ

Տրված են հետևյալ ռեակցիաների հավասարումները.

ա) 4NO2 + O2 + 2H2O = 4HNO3

բ) Fe + CuSO4 = FeSO4 + Cu

գ) 2CO + O2 = 2CO2

դ) 3NaOH + AlCl3 = 3NaCl + Al(OH)3

ե) 2KMnO4 = K2MnO4 + MnO2 + O2

զ) CaCO3 = CaO + CO2

35-ա) Տրվածներից որո՞նք են և՛ միացման, և՛ օքսիդացման–վերականգնման

ռեակցիաների հավասարումներ.

1) ա, բ, ե 2) ա, բ, գ 3) ե, դ 4) ա,գ

35-բ) Ըստ և՛ քայքայման, և՛ օքսիդացման–վերականգնման ռեակցիայի

հավասարման՝ որքա՞ն է օքսիդիչ տարրի կարգաթիվը.

1) 8 2) 19 3) 20 4) 25

36. Տարրի RO2 բանաձևով օքսիդում թթվածնի զանգվածային բաժինը 72,73 % է:

36- ա) Որքա՞ն է այդ տարրի կարգաթիվը…

36-բ) Որքա՞ն է RO2 օքսիդի մեկ մոլի հետ փոխազդած կալիումի հիդրօքսիդի 28 %

զանգվածային բաժնով լուծույթի առավելագույն զանգվածը…

37. Տրված է փոխարկումների հետևյալ շղթան. Fe X1→FeCl2 X2→FeCl3

37- ա) Որո՞նք են փոխարկումների տրված շղթայում X1 և X2 նյութերը.

1) Cl2 և Fe 2) HCl և KCl 3) Cl2 և KCl 4) HCl և Cl2

37-բ) Ի՞նչ ծավալով (լ, ն. պ.) X2 նյութ կծախսվի 65 գ FeCl3 ստանալիս` ըստ

տրված փոխարկումների շղթայի

1) 2,24 2) 4,48 3) 1,12 4) 3,36

38. R մետաղը թթվածնի հետ առաջացնում է օքսիդ, որում մետաղի զանգվածային բաժինը 52,94 % է: Հայտնի է, որ այդ մետաղի իոնում պրոտոնների և էլեկտրոնների թվերի տարբերությունը 3 է:

38-ա) Որքա՞ն է R տարրի կարգաթիվը.

1) 11 2) 20 3) 13 4) 12

38-բ) Ի՞նչ ծավալով (մլ, ն.պ.) գազ կանջատվի 0,54 գ մետաղի և 4,38 %

զանգվածային բաժնով քլորաջրածնի 50 գ լուծույթի փոխազդեցությունից.

1) 112 2) 224 3) 336 4) 672

39. Պարբերական համակարգի գլխավոր ենթախմբերի տարրերից մեկի բարձրագույն օքսիդի մոլային զանգվածը 108 գ/մոլ է, իսկ այդ օքսիդում թթվածնի զանգվածային բաժինը 74 % է:

39- ա) Որքա՞ն է այդ տարրի ջրածնային միացության մոլային զանգվածը (գ/մոլ)…

39-բ) Ի՞նչ զանգվածով (գ) թթու կառաջանա այդ օքսիդի մեկ մոլը ջրում լուծելիս…

40. Քիմիական տարրի իզոտոպի զանգվածային թիվը 127 է:

40-ա) Որքա՞ն է այդ իզոտոպի ատոմում պարունակվող նեյտրոնների թիվը…

40-բ) Որքա՞ն է այդ տարրի բարձրագույն օքսիդին համապատասխանող հիդրատի

հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը…

Ճիշտ կատարած առաջադրանքների թիվը 25-34 35-46 47-55 56-63

Միավորը 4-5 6-7 8-9 9-10

Առաջադրանքները Ձեզ համար սիրով կազմեց` Վեներա Հայկի Խառատյանը

9-րդ դաս.-սեպտեմբեր 2021

10СЕН

7,8- րդ  դաս-ում անցածի կրկնողություն՝ Ֆիզիկական  մարմին  և նյութ: Ատոմ, մոլեկուլ, իոն: Պարզ  և  բարդ  նյութեր: Անօրգանական  և օրգանական  նյութեր: Ֆիզիկական  և քիմիական  երևույթներ: Քիմիական  ռեակցիաների  տեսակները՝ միացման, քայքայման, տեղակալման, փոխանակման, օքսիդավերականգնման: Քիմիական   տարրերի  պարբերական  օրենքը  և  համակարգը: Ատոմի  բաղադրությունը  և  էլեկտրոնային  թաղանթի  կառուցվածքը: Հարաբերական  ատոմային զանգված: Ատոմի  հատկությունները՝ ատոմի  շառավիղ,  իոնացման  էներգիա, էլեկտրաբացասականություն, վալենտականություն, օքսիդացման  աստիճան: Նյութի հատկությունները, բաղադրությունը, կառուցվածքը: Քիմիական  բանաձև, հարաբերական  մոլեկուլային  զանգված,նյութաքանակ՝մոլ, մոլային  զանգված, մոլային  ծավալ: Նյութի  կառուցվածք: Քիմիական  կապի  տեսակները:

Գործնական աշխատանք 2. <<Նյութերի  հատկությունները՝ ֆիզիկական, քիմիական,ֆիզիոլոգիական>>

Առաջադրանքներ. *-Նյութերը դասակարգել, անվանել,գրել բանաձևերը, նկարագրել  ֆիզիկական  հատկությունները՝ գույնը, ագրեգատային  վիճակը(պինդ, հեղուկ, գազային), եռման,հալման ջերմաստիճանները, ջերմա-,էլեկտրահաղորդականությունը, լուծելիությունը ջրում  և այլն:

 *-Ընտրեք կենցաղում կամ շրջապատում 10 նյութ,գրեք դրանց բանաձևերը և կատարեք հետևյալ հաշվարկները`

• Ինչպիսի՞ տարրերից են կազմված նյութը, ատոմների քանակը
• Հաշվեք հարաբերական մոլեկուլային զանգվածները՝Mr
• Որոշեք տարրերի զանգվածային բաժինները՝w,զանգվածային հարաբերությունները  և  տարրերի  մոլային  բաժինները բարդ  նյութերում:

Գործնական  աշխատանք  3 — <<Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգի  ֆիզիկական իմաստը>>.

Բնութագրեք  հետևյալ  տարրերը՝ ածխածին, ջրածին, թթվածին, ազոտ, ֆոսֆոր, ծծումբ, նատրիում, կալիում, կալցիում, մագնեզիում, երկաթ, ֆտոր, քլոր, բրոմ, յոդ, սիլիցիում, մանգան, պղինձ, ցինկ, արծաթ, ոսկի ….           ըստ  հետևյալ սխեմայի՝

• քիմիական  տարրի  նշանը…….
• կարգաթիվը…..
• միջուկի  լիցքը …..
• հարաբերական ատոմային զանգվածը՝ Ar
• ատոմի բաղադրությունը ….
• մեկ ատոմի զանգվածը m0,(գ)
• ո՞ր  պարբերության տարր  է …
• ո՞ր  խմբի  և ենթախմբի տարր  է …
• ատոմի էլեկտրոնային  թաղանթի կառուցվածքը՝ էլեկտրոնների  բաշխումը  ըստ էներգետիկ մակարդակների,էլեկտրոնային բանաձևը, նաև  քվանտային  բջիջներով
• մետաղ է,`թե ոչմետաղ

Ինչպիսի՞  պարզ  և   բարդ նյութերի օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ  առկա  են  այդ  տարրի ատոմներ`բերեք  տարբեր  տարրերի  հետ   առաջացրած   միացությունների  բանաձևերը

9-րդ դաս.-սեպտեմբեր 2021

10СЕН

7,8- րդ  դաս-ում անցածի կրկնողություն՝ Ֆիզիկական  մարմին  և նյութ: Ատոմ, մոլեկուլ, իոն: Պարզ  և  բարդ  նյութեր: Անօրգանական  և օրգանական  նյութեր: Ֆիզիկական  և քիմիական  երևույթներ: Քիմիական  ռեակցիաների  տեսակները՝ միացման, քայքայման, տեղակալման, փոխանակման, օքսիդավերականգնման: Քիմիական   տարրերի  պարբերական  օրենքը  և  համակարգը: Ատոմի  բաղադրությունը  և  էլեկտրոնային  թաղանթի  կառուցվածքը: Հարաբերական  ատոմային զանգված: Ատոմի  հատկությունները՝ ատոմի  շառավիղ,  իոնացման  էներգիա, էլեկտրաբացասականություն, վալենտականություն, օքսիդացման  աստիճան: Նյութի հատկությունները, բաղադրությունը, կառուցվածքը: Քիմիական  բանաձև, հարաբերական  մոլեկուլային  զանգված,նյութաքանակ՝մոլ, մոլային  զանգված, մոլային  ծավալ: Նյութի  կառուցվածք: Քիմիական  կապի  տեսակները:

Գործնական աշխատանք 2. <<Նյութերի  հատկությունները՝ ֆիզիկական, քիմիական,ֆիզիոլոգիական>>

Առաջադրանքներ. *-Նյութերը դասակարգել, անվանել,գրել բանաձևերը, նկարագրել  ֆիզիկական  հատկությունները՝ գույնը, ագրեգատային  վիճակը(պինդ, հեղուկ, գազային), եռման,հալման ջերմաստիճանները, ջերմա-,էլեկտրահաղորդականությունը, լուծելիությունը ջրում  և այլն:

 *-Ընտրեք կենցաղում կամ շրջապատում 10 նյութ,գրեք դրանց բանաձևերը և կատարեք հետևյալ հաշվարկները`

• Ինչպիսի՞ տարրերից են կազմված նյութը, ատոմների քանակը
• Հաշվեք հարաբերական մոլեկուլային զանգվածները՝Mr
• Որոշեք տարրերի զանգվածային բաժինները՝w,զանգվածային հարաբերությունները  և  տարրերի  մոլային  բաժինները բարդ  նյութերում:

Գործնական  աշխատանք  3 — <<Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգի  ֆիզիկական իմաստը>>.

Բնութագրեք  հետևյալ  տարրերը՝ ածխածին, ջրածին, թթվածին, ազոտ, ֆոսֆոր, ծծումբ, նատրիում, կալիում, կալցիում, մագնեզիում, երկաթ, ֆտոր, քլոր, բրոմ, յոդ, սիլիցիում, մանգան, պղինձ, ցինկ, արծաթ, ոսկի ….           ըստ  հետևյալ սխեմայի՝

• քիմիական  տարրի  նշանը…….
• կարգաթիվը…..
• միջուկի  լիցքը …..
• հարաբերական ատոմային զանգվածը՝ Ar
• ատոմի բաղադրությունը ….
• մեկ ատոմի զանգվածը m0,(գ)
• ո՞ր  պարբերության տարր  է …
• ո՞ր  խմբի  և ենթախմբի տարր  է …
• ատոմի էլեկտրոնային  թաղանթի կառուցվածքը՝ էլեկտրոնների  բաշխումը  ըստ էներգետիկ մակարդակների,էլեկտրոնային բանաձևը, նաև  քվանտային  բջիջներով
• մետաղ է,`թե ոչմետաղ

Ինչպիսի՞  պարզ  և   բարդ նյութերի օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ  առկա  են  այդ  տարրի ատոմներ`բերեք  տարբեր  տարրերի  հետ   առաջացրած   միացությունների  բանաձևերը

Ջուր

Ջրի անձնագրի կազմումը`
Ջրի ընդհանուր բնութագրումը
Քիմիական նշանը——-H 2 O
Հարաբերական ատոմային զանգված՝ Ar——-
Հարաբերական մոլեկուլային զանգված Mr——-
Իզոտոպները—3, 2H2O(ծանր ջուր)
Դիրքը պարբերական համակարգում՝կարգաթիվը, պարբերությունը, խումբը— խումբը 8, 2 6  գլխավոր ենթախումբ 

Ատոմիբաղադրությունըևկառուցվածքը— 8p 8n 8e

Ֆիզիկական հատկություններ

Սովորական պայմաններում ջուրն անգույն, անհամ, անհոտ հեղուկ է,Ջերմաստիճանից կախված խտության այս անոմալ կախվածությամբ ջուրը խիստ տարբերվում է մյուս նյութերից, որոնց խտությունը ջերմաստիճանի բարձրացումից փոքրանում է, իսկ այս դեպքում, օրինակ, սառույցի խտությունը փոքր է ջրի խտությունից, դրա համար այն լողում է ջրի վրա, դրա շնորհիվ է ձմռանը սառույցի տակ կյանքը շարունակվում։ Ջուրն ունի ամենամեծ ջերմունակությունը, այդ պատճառով դանդաղ տաքանում է, դանդաղ սառչում։ Դրա միջոցով ջրավազանները կարգավորում են մեր մոլորակի ջերմաստիճանը։ Ջրի բոլոր այս անոմալ հատկություները պայմանավորված են ջրի մոլեկուլնեի միջև առկա ջրածնային կապերով։

Քացախաթթու

Քացախաթթու, օրգանական թույլ, միահիմն կարբոնաթթու CH3COOH բանաձևով։ Քացախաթթվի աղերը և բարդ եթերները կոչվում են ացետատներ։

Քացախը հանդիսանում է գինու խմորման արդյունք և հայտնի է մարդկանց շատ հին ժամանակներից։ Առաջին տեղեկությունները քացախաթթվի օգտագործման մասին մեզ տվել է հույն պատմիչ Տեոֆրաստը (մ.թ.ա. 3-րդ դար)։ Այնտեղ նկարագրված էր քացախաթթվի և մետաղների փոխազդեցությունը, որի արդյունքում առաջանում էին արվեստում կիրառվող որոշ պիգմենտներ։

Քացախաթթվի հատկությունները փոփոխվում են նրա մեջ պարունակվող ջրի քանակով։ Դրա հետ կապված հնում կարծում էին, որ գինուց և ացետատներից ստացված թթուները երկու տարբեր թթուներ են։ 1847 թվականին Ադոլֆ Կոլբեն քացախաթթու սինթեզեց անօրգանական նյութերից։ Նա քացախաթթու սինթեզեց ծծմբածխածինը քլորացնելով մինչև տետրաքլորմեթան, որի պիրոլիզից ստացավ տետրաքլորէթիլեն։ Վերջինս ջրում քլորացնելիս նա ստացավ տրիքլորքացախաթթու, որը էլեկտրականությամբ վերականգնելիս ստացավ քացախաթթու։

Ֆիզիկական հատկություններ

Քացախաթթուն իրենից ներկայացնում է անգույն, սուր հոտով, թթու համով հեղուկ։ Հիդրոսկոպիկ է։ Ջրում լուծվում է անսահմանափակ քանակությամբ։ Իր մեջ լավ լուծում է անօրգանական գազեր և այլ նյութեր, օրինակ՝ HF, HI, HCl, HBr և այլ նյութեր։ Գոյություն ունի ցիկլիկ և գծային դիմերների ձևով։ 100 տոկոսանոց քացախաթթուն կոչվում է սառցային, որը սառեցնելիս առաջացնում է սառցանման զանգված։

1	Ջրածին
H 1,0079
1s1

1.0079

Ջրածնի ատոմը կազմված Է մեկ պրոտոն ունեցող միջուկից և մեկ էլեկտրոնից։ Հանդես է գալիս H₂ պարզ նյութի ձևով։Ջրածինը (H) պարբերական համակարգի առաջին տարրն է։ Առաջին անգամ մաքուր վիճակում ստացել է Հենրի Կավենդիշը 1766 թվականին։ Այն տիեզերքում ամենատարածված տարրն է։ Երկրի վրա այն գտնվում է հիմնականում միացությունների ձևով։ Ջրածինը միացություններում միավալենտ է։

8	Թթվածին
O 15,999
2s22p4

Թթվածին (լատ.՝ Oxygenium), պարբերական համակարգի 2-րդ պարբերության, 6-րդ խմբի քիմիական տարր, կարգահամարը՝ 8, ատոմական զանգվածը՝ 15,9994։ Ատոմի էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքը 1s²2s²2p⁴ է։ Սովորական պայմաններում (0 °C, 760 մմ սնդիկի սյուն) թթվածինը անգույն, անհոտ և անհամ գազ է։

Թթվածինը ամենատարածված քիմիական տարրն է Երկրի վրա։ Կապված թթվածինը կազմում է Երկրի ջրային շերտի զանգվածի 6/7 մասը (85,82 % ըստ զանգվածի), մթնոլորտում, որտեղ նա գտնվում է ազատ վիճակում, պարունակությամբ երկրորդն է (23,15 % ըստ զանգվածի) ազոտից հետո։ Փոփոխությունը օդում 0,1 % -ից չի անցնում։ Մթնոլորտում թթվածնի կորուստը օքսիդացման, այրման, նեխման և շնչառության պատճառով լրացվում է ֆոտոսինթեզով։ Թթվածինը առաջին տեղն է առաջացրած միներալների թվով (1364), որոնց մեջ թթվածնի պարունակությամբ գերակշռում են սիլիկատները, քվարցը, երկաթի օքսիդները, կարբոնատները և սուլֆատները։

Թթվածինը մտնում է բոլոր այն նյութերի բադադրության մեջ, որոնցից կազմված են կենդանի օրգանիզմները, օրինակ, մարդու օրգանիզմը պարունակում է մոտավորապես 65 % թթվածին։ Ունի երեք կայուն իզոտոպ՝ Օ¹⁶ (99,75 %), Օ¹⁷ (0,037 %) և Օ¹⁸ (0,204 %)։ Արհեստականորեն ստացվել են 14, 15 և 19 զանգվածի թվերով ռադիոակտիվ իզոտոպներ։ Թթվածնի բոլոր իզոտոպների միջուկները կազմված են 8 պրոտոնից և համապատասխանաբար 6, 7, 8, 9, 10 և 11 նեյտրոնից, իսկ էլեկտրոնային թաղանթը՝ երկու ներքին և վեց արտաքին էլեկտրոններից։

Նախկինում թթվածնի ատոմին միացություններում վերագրվում էր բացասական 2 լիցք։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեցին փորձնական տվյալները, Օ⁻² իոն գոյություն չունի ոչ ազատ վիճակում, ոչ էլ միացություններում և թթվածնի բացասական էֆեկտիվ լիցքը չի անցնում մեկից։

Հանդես է գալիս երկու ալոտրոպ ձևափոխությունների տեսքով՝ թթվածին (O₂) և օզոն (O₃)։

Քիմիական փորձ

Ջրածնի ստացումը լաբարատորիայում ցինկի ու աղաթթվի միջոցով
Ցինկի 2-3 կտորը գցեցինք փորձանոթի մեջ վրան ձագարի միջոցով ավելացրեցինք 2-3 մլ աղաթթու, փակոցինք լուցկու տուփով, նկատեցինք ջրածնի անջատումը։ Ապացուցելու համար կատարեցինք փորձ 2։
Փորձ 2

Ջրածնի այրումը
Ապացուցելու համար, որ անջատվում է ջրածին, լուցկին այրեցինք մոտոցրեցինք փորձանոթի եզրին, և ջրածինը ուժեղ ձայնով պայթեց։ Ջրածնի ու թթվածնի խառնուրթը կոչվում է շառաչող գազ։ Ջրածնի պայթյունի արդյունքում ստացվում է ջուր։
Փորձ 3

Ջրածնի ստացումը Na և ջրի փոխազդեցությունից
Վերցրեցինք թասով ջուր պինցետով հանեցինք Na մի կտոր, չորացրեցինք ֆիլտրի թղտի միջոցով, կտրեցինք դանակով։ գցեցինք ջրի մեջ որը նախորոկ ավելացրել ենք ֆոնոլֆտալեյն։ Na պտտվում էր ջրի մեջ անջատելով ջրածին, լուծույթը ներկվեց մորու գույն։

Ազոտ 

Ազոտի անձնագրի կազմումը`
Ազոտի ընդհանուր բնութագրումը
Քիմիական նշանը N
Քիմիական բանաձևը N2
Հարաբերական ատոմային զանգված՝ Ar 14
Հարաբերական մոլեկուլային զանգված Mr 2*14=28
Իզոտոպները- չունի
Դիրքը պարբերական համակարգում՝կարգաթիվը, պարբերությունը, 2 պարբերություն 5 խումբ գլխավոր ենթախումբ

խումբը- 5 խումբ
Ատոմի բաղադրությունը և կառուցվածքը- 7p, 7n, 7e
Վալենտականությունը, օքսիդացման աստիճանը- 5, -3, 0
Հաշվել մեկ ատոմի զանգվածը- 14*1.66/*1027=2,324*1026

Ֆիզիկական հատկություններ

Ազոտի ելքը սպեկտր խողովակ

Ազոտը անգույն, անհոտ, ոչ թունավոր գազ է։ Ջրում լուծվում է չափազանց քիչ քանակով (2,3 մլ /100գ 0 °C ջերմաստիճանում, 0,8 մլ /100գ 80 °C ջերմաստիճանում)։

Հայտնի է ամուր ազոտի 3 բյուրեղային փոփոխություններ։ Բնության մեջ հանդիպում է ինչպես ազատ վիճակում, այնպես էլ միացությունների ձևով։ Ազոտն օդի հիմնական բաղադրիչն է և կազմում է նրա 75,6 %-ը՝ ըստ զանգվածի, 78,09 %-ը՝ ըստ ծավալի։ Ազոտի պարունակությունը երկրակեղևում կազմում է 0,02 %, որտեղ ազոտը գտնվում է միացությունների ձևով. դրանցից առավել տարածված են նատրիումական (չիլիական) և կալիումական (հնդկական) բորակները։

Քիմիական հատկություններ

Թթվածնի հետ ազոտը միանում է միայն շատ բարձր ջերմաստիճանում։ Բնության մեջ այդ ռեակցիան ընթանում է կայծակի ժամանակ.Դժվար ընթացող ռեակցիա է նաև փոխազդեցությունը ջրածնի հետ։ Ազոտը միանում է ակտիվ մետաղներին՝ տաքացման և ճնշման պայմաններում։ Միայն լիթիումի հետ փոխազդում է սենյակային ջերմաստիճանում առաջացնելթվ լիթիումի նիտրիդ։

մագենզիումի այրումը

Մագնեզիումի փոխազդեցությունը  թթվածնի  հետ:

Սարքավորումներ`Սպիրտայրոց, լուցկի, հալքանոթի  աքցան, Ազդանյութեր`մագնեզիում, պղինձ, ջուր։Մագնեզիումի  ժապավենը  հալքանոթի  աքցանով  սեղմեք  և  այրեք  սպիրտայրոցի  բոցի  վրա և բոցավոռվեց։

2 Mg+ O2=2MgO

Տեղակալման ռեակցիա

Պղնձի(II) սուլֆատի փոխազդեցությունը երկաթի հետ։ Սարքավորումներ`Լաբորատոր  կալան, փորձանոթներ, մեխ, թել,լուցկի, ձագար: Ազդանյութեր` Մեխ, պղնձի(II) սուլֆատի (CuSO4) կապույտ փոշի, ջուր։

Փորձանոթի մեջ գթալիկով լցրեցինք կապույտ գույնի պղնձի սուլֆատի փոշին և ձագարի միջոցով ավելացրեցինք ջուր և մեջը իջացրեցինք թելով կապած մեխ միարժամանակ հետո մեխը կարմրեց որովհետև լուծույթից մեխի վրա նստեց պղինձ։

CuCl2+Fe=FeCl2+Cu

Փոխանակման ռեակցիա

Ձորձ 4. Հիմքերի և թթուների փոխազդեցությունը։

Սարքավորումներ լաբարատոր կալան, փորձանոթ, ձագար

Ազդանյութեր NaOH, HCL, ֆենոլֆտալեյն

Փորձանոթի մեջ լցրեցինք ձագարի միջոցով NaOH լուծույթը վրան կաթացըեցինք մի քանի կաթկլ ֆենոլֆտալեյն։ Լուծույթը ներկվեց մորու գույն վրան ավելացրեցինք աղաթթու այնքան միջեվ լուծույթը գունազրիվեց։

NaOH+HCl=NaCl+H2O

Քայքայման ռոակցկա

Մալաքիտի  ջերմային  քայքայումը Ազդանյութեր`Մաքաքիթի (CuOH)2 CO2 կանաչ փոշի, ջուր, ջրածնի պերօքսիդի լուծույթ, կրաջուր։ Փորձանոթը հորիզոնական դիրքով ամրացրեք լաբորատոր կալանի թաթին: Գազատար խողովակի ծայրն իջեցրեք կրաջուր պարունակող բաժակի մեջ ու մալաքիթը տաքացրեցինք Կանաչ փոշին վերածվում է սև փոշու, իսկ փորձանոթի պատերին ջրի կաթիլներ են հայտնվում: Գազատար խողովակից դուրս եկող գազը պղտորում է կրաջուրը , ինչը հաստատում է , որ քայքայումից առաջացել է նաև ածխածնի (IV) օքսիդ(CO2):

Քիմիական հավասարումներ

Օրենք 1. Նյութի բաղադրության պահպանման օրենքը։

ԱՆկախ գտնվելու վայրից և ստացման եղանակներից նյութերը ունեն հաստատուն բաղադրություն։

Օրենք 2. Նյութի զանգվածի պահպանման օրենքը։

Վերցված նյութերի զանգվածների գումարը միշտ հավասար է ստացված նյութերի զանգվածների գումարին։

Քիմիական հավասարումը դա քիմիական ռեակցիայի պայմանական գրառումն է բանաձևերի և գործակիցների միջոցով։

Քիմիական բանաձևը դա նյութի բաղադրության պայմանական գրառումն է նշանների և ինդեկսների միջոցով։

1 տիպ

Միացման են կոչվում այն ռեակցիաները որոնց ժամանակ երկու նյութից ստացվում է մեկ բարդ նյութ։

2 տիպ

Քայքայման ռեակցիաներն եմ որոնց ժամանակ մեկ բարդ նյութից ստացվում են մի քանի նյութեր։

3 տիպ

Տեղակալման ռեակցիաները կատարվում են պարզ և բարդ նյութերի միջև որտեղ պարզ նյութի ատոմները տեղակալում են բարդ նյութի ատոմներից մեկին։

4 տիպ

Փոխանակման ռեակցիան այն ռեակցիան է որտեղ երկու բարդ նյութեր փոխանակվում են իրենց բաղադրչ մասերով։

Նախագիծ տարածվածությունը

1. Քիմիական տարրերի տարածվածությունը բնության մեջ

2.Քիմիական տարրերի տարածվածությունը տիեզերքում

3.Քիմիական տարրերի տարածվածությունը երկրակեղեվում

4.Քիմիական տարրերի տարածվածությունը մարդու օրգանիզմում

5.Ամենենատարածված նյութը երկրագնդի վրա

6.Ամենատարածված գազային նյութը օդում:

Օդի բաղադրության որոշումը

Ջրում դնում ենք թեթև խցանի վրա ամրացրած մոմը:Մոմը այրում ենք և փակում ապակյա խողովակով:Ինչ նկատեցինք,ինչու մոմը հանվավ և ինչու ջուրը բարձրացավ խողովակի մեջ:

Օդի  բաղադրությունը`   

 1/5 –ը կամ  21%  Թթվածին (O₂)

  4/5-ը  կամ  78%  Ազոտ (N₂)
Ինչու մոմը հանգավ,ինչու ջուրը

17 դաս․

Քննարկվող հարցեր
1.Ատոմը՝շարունակեք․ դա նյութի փոքրագույն մասնիկն է, թարգմանվում է հունարենից թարգմանված -անբաժանելի, որովհետև և քիմիական և ֆիզիկական երևույթների ժամանակ նա ցհի բաժանվում։

2.Տարրը՝ շարունակեք․ դա ատոմների որոշակի տեսակ է։
3.Ատոմը կազմված է՝ դրական պրետեններից չեզոք նետրոններից և բացասական էլեկտրոններից։
4.Ֆիզիկական երևույթների ժամանակ և ատոմ ները և մոլեկուլները պահպանվում է,իսկ քիմիակամ երևույթների ժամանակ մոլեկուլները քայքայվում են ատոմները պահպանվում են,
5.Պարզ են կոչվում այն նյութերը ,որոնք կազմված են մեկ տարրի ատոմներից:Բարդ են կոչվում այն նյութերը,որոնք կազմված են մի-քանի տարրի ատոմներից:
6.Բերեք օրինակներ ատոմների և մոլեկուլների շարժման հետ:
7.Պինդ,հեղուկ,գազային  նյութերում ատոմները և մոլեկուլներ գտնվում են՝ ագրեգատաին վիճակում։



Գործնական աշխատանք`ծանոթացում պարզ և բարդ նյութերի հետ
.Գործնական  աշխատանք  .Ծանոթացում  պարզ  և բարդ  նյութերի  հետ, մետաղների և ոչ մետաղների մոդելների  հավաքում:

Ներքոբերյալ  նյութերը `H₂, HCl, O₂, H₂O, N₂, Na,  NH₃, CH₄, P₄, S₈, NaCl, Fe, H₂SO₄    դասակարգեք  պարզ  և  բարդի, անվանեք  և  լրացրեք  աղյուսակ

Աղյուսակ.

Պարզ  նյութեր	Բարդ  նյութեր
H2	HCl , Fe , H2SO4
O2	H2O
N2	Na
P4	NH3
S8	CH4
	NaCl

16 դաս․

Ատոմներ մոլեկուլներ

1. Ատոմը դա նյութի փոքրագույն մասնիկն է

2. Ատոմ բառը հուարենից թարգանվաց նշանակում է անբաժանելի

3. Ֆիզիկական երևույթների ժամանակ և ատոմները և մոլեկուլները պախպանվում են, իսկ քիմեական երևույթների ժամանակ մոլեկուլները քայքայվում են իսկ ատոմները պախպանվում են

4. Նյութի ագրեգատաին վիճաը կախված է ատոմների և մոլեկուլների հեռավորությունից

5. Եվ ատոմները և մոլեկուլները գտնվում են աննդատ շարժման մեջ 

Նախագիծ

ուսումնասիրում ենք քիմեական տարրերի անվանումները, 

1. գտնել տարրի նկարը
2. ով է հայտնաբերել այդ տարրը
3. ինչ է նշանակում այդ տարրի անունը
4. հատկությունները
5. կիռառումը տարրի և նրա միացությունների
6. տարածվածությունը 
7. թարգմանությունը

8	Թթվածին
O 15,999
2s22p4

Թթվածին (լատ.՝ Oxygenium), պարբերական համակարգի 2-րդ պարբերության, 6-րդ խմբի քիմիական տարր, կարգահամարը՝ 8, ատոմական զանգվածը՝ 15,999։ Ատոմի էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքը 1s²2s²2p⁴ է։ Սովորական պայմաններում (0 °C, 760 մմ սնդիկի սյուն) թթվածինը անգույն, անհոտ և անհամ գազ է։Թթվածինը ամենատարածված քիմիական տարրն է Երկրի վրա։ Կապված թթվածինը կազմում է Երկրի ջրային շերտի զանգվածի 6/7 մասը (85,82 % ըստ զանգվածի), մթնոլորտում, որտեղ նա գտնվում է ազատ վիճակում, պարունակությամբ երկրորդն է (23,15 % ըստ զանգվածի) ազոտից հետո։ Փոփոխությունը օդում 0,1 % -ից չի անցնում։ Մթնոլորտում թթվածնի կորուստը օքսիդացման, այրման, նեխման և շնչառության պատճառով լրացվում է ֆոտոսինթեզով։ Թթվածինը առաջին տեղն է առաջացրած միներալների թվով (1364), որոնց մեջ թթվածնի պարունակությամբ գերակշռում են սիլիկատները, քվարցը, երկաթի օքսիդները, կարբոնատները և սուլֆատները։Թթվածինը մտնում է բոլոր այն նյութերի բադադրության մեջ, որոնցից կազմված են կենդանի օրգանիզմները, օրինակ, մարդու օրգանիզմը պարունակում է մոտավորապես 65 % թթվածին։ Ունի երեք կայուն իզոտոպ՝ Օ¹⁶ (99,75 %), Օ¹⁷ (0,037 %) և Օ¹⁸ (0,204 %)։ Արհեստականորեն ստացվել են 14, 15 և 19 զանգվածի թվերով ռադիոակտիվ իզոտոպներ։ Թթվածնի բոլոր իզոտոպների միջուկները կազմված են 8 պրոտոնից և համապատասխանաբար 6, 7, 8, 9, 10 և 11 նեյտրոնից, իսկ էլեկտրոնային թաղանթը՝ երկու ներքին և վեց արտաքին էլեկտրոններից։Նախկինում թթվածնի ատոմին միացություններում վերագրվում էր բացասական 2 լիցք։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեցին փորձնական տվյալները, Օ⁻² իոն գոյություն չունի ոչ ազատ վիճակում, ոչ էլ միացություններում և թթվածնի բացասական էֆեկտիվ լիցքը չի անցնում մեկից։

պարբերական համակարգից 

H, He, Ha, Hg, Ho, Hf

O, Os

C, Cr, Co, Ca, Cu, Cd, Ci, Cs, Cm, Cf 

S, Sc, Se, Sr, Sn, Sb, Sg

M

N

R

A

դաս 15.

Քիմիական տարրերի նշանները

Քիմիական տարրերի նշանները

Որոշ քիմիական տարրերի նշաններն ու անվանումները

Աղյուսակ

№	Քիմիական տարրերի հայերեն անվանումը	Քիմիական տարրերի լատիներեն անվանումը	Լատինական անվան արտա-  սանությունը	Քիմիական նշանը	Քիմիական նշանի արտասանու- թյունը
1	Թթվածին	Oxygenium	Օքսիգենիում	O	O
2	Ջրածին	Hydrogenium	Հիդրոգենիում	H	Հաշ
3	Ազոտ	Nitrogenium	Նիտրոգենիում	N	Էն
4	Ածխածին	Carboneum	Կարբոնեում	C	ցե
5	Ֆոսֆոր	Phosphorus	Ֆոսֆորուս	P	Պէ
6	Ֆտոր	Fluorum	Ֆլուորում	F	Ֆտոր
7	Յոդ	Jodum	Իոդում	J	Յոդ
8	Կալիում	Kalium	Կալիում	K	Կալիում
9	Բրոմ	Bromum	Բրոմում	Br	Բրոմ
10	Սիլիցիում	Silicium	Սիլիցիում	Si	Սիլիցիում
11	Նատրիում	Natrium	Նատրիում	Na	Նատրիում
12	Կալցիում	Calcium	Կալցիում	Ca	Կալցիում
13	Բարիում	Barium	Բարիում	Ba	Բարիում
14	Ալյումին	Aluminium	Ալյումին	Al	Ալյումինիում
15	Երկաթ	Ferrum	Ֆեռում	Fe	Ֆեռում
16	Ծծումբ	Sulphur	Սուլֆուր	S	Սուլֆուր
17	Պղինձ	Cuprum	Կուպրում	Cu	Կուպրում
18	Ոսկի	Aurum	Աուրում	Au	Աուրում
19	Քլոր	ChIorum	Քլորում	Cl	Քլոր
20	Մագնեզիում	Magnezium	Մագնեզիում	Mg	Մագնեզիում
21	Արծաթ	Argentum	Արգենտում	Ag	Արգենտում
22	Մանգան	Manganum	Մանգանում	Mn	Մանգանում
23	Ցինկ	Zincum	Ցինկում	Zn	Ցինկում
24	Կապար	Plumbum	Պլյումբում	Pb	Պլյումբում
25	Սնդիկ	Hydrargyrum	Հիդրարգիրում	Hg	Հիդրարգիրում

Լրացուցիչ առաջադրանքներ.

Դասարանում`Պարբերական համակարգից արտագրել H,A,R,M,S,C,O-ով սկսվող բոլոր տարրերը,գրել նրանց հայկական անվանումները::
Տնային``սովորել`էջ 52-56.վարժ.էջ 57

1. Ո՞ր քիմիական տարրերն են ստացել իրենց անվանումները ըստ աշխարհամասերի:

2. Թվարկեք այն տարրերը, որոնք իրենց անվանումները ստացել են ըստ երկրների անվամբ:

3. Ո՞ր տարրերի անվանումների մեջ են մտնում գետերի անուներ:

4. Գտեք այն քիմիական տարրի անվանումը,որի մեջ ,եթե փոխեք առաջին տառը , ապա կստանաք նեղուցի անունը , որը գտնվում է Եվրոպայի և Ասիայի միջև:

5. Ո՞ր քիմիական տարրի անվանումի մեջ է մտնում Թուրքիայի մեջ գտնվող լճի անունը:

Գրեք այն տարրերի նշանները, տարածվածությունը և կիրառումը :

Թեմաներ`     Նյութերի  ճանաչումը:  Ֆիզիկական  և  քիմիական  երևույթներ:   Մաքուր   նյութեր   և  խառնուրդներ:

                                  

                   1.  Արտահայտություններից  որու՞մ  է  իմաստային  հետևությունը  ճիշտ  տրված.

       1.մաքուր  նյութերը  ունեն  հաստատուն  բաղադրություն,  բնորոշ  կառուցվածք, ուստի  և օժտված  են  խիստ  որոշակի  հատկություններով 

 2. մաքուր  նյութերը  օժտված  են  խիստ  որոշակի  հատկություններով, ուստի  և  ունեն հաստատուն  կառուցվածք

 3. մաքուր  նյութերը  օժտված  են  խիստ  որոշակի  հատկություններով, ուստի և  ունեն  հաստատուն  բաղադրություն

    4. մաքուր  նյութերը  ունեն  հաստատուն  բաղադրություն, ուստի  և  օժտված  են  բնորոշ  կառուցվածքով:

            2. Շարքերից  որու՞մ  է  տրված  միայն  մաքուր  նյութեր.

     1. ծովի  ջուր, գրաֆիտ, սպիրտ                   3. թորած  ջուր,  օդ,  հող  

    2. պղինձ, ալյումին, կերակրի  աղ              4. գրանիտ, մագնեզիում, ալմաստ:

            

              3.  Արտահայտություններից  ո՞րն  է  սխալ.

      1.  խառնուրդում  յուրաքանչյուր  նյութ  պահպանում  է  իր  բաղադրությունը

      2.  խառնուրդում  յուրաքանչյուր  նյութ  պահպանում  է  իր  կառուցվածքը

      3.խառնուրդում  յուրաքանչյուր  նյութն  ունի   հաստատուն  եռման  և  հալման ջերմաստիճան:

     4. խառնուրդի   բաղադրությունը  միշտ  հաստատուն  է

  

    

               4.  Ո՞րն  է համասեռ  խառնուրդ.

      1.կավաջուրը                          3.աղաջուրը

      2.ավազաջուրը                        4. կաթը:

           5.   Ո՞րն  է անհամասեռ  խառնուրդ.

         1  շաքարաջուրը                         3. սպիրտաջուրը(օղին)

        2. մածունը                                   4. գազերի  խառնուրդը(օդը):

           6.  Ո՞ր  դեպքում  են  օգտագործում  սովորական  պարզվածքազատումը.

                     1. պինդ  նյութի  առանձնացումը  հեղուկից,եթե  պինդ   նյութի խտությունը  մեծ  է  հեղուկի  

                    խտությունից

                     2. իրար  մեջ  լուծվող  հեղուկները  բաժանելիս

                      3.իրար  մեջ  չլուծվող  հեղուկների  բաժանման  դեպքում

                               4.պինդ  նյութի  առանձնացումը   հեղուկից,եթե  պինդ   նյութի  խտությունը  փոքր  է  հեղուկի  խտությունից:

            7.  Ո՞ր  եղանակով  են  ձեթը  ջրից  առանձնացնում.

          1. թորումով                                3. ֆիլտրումով:

          2. շոգեացումով                         4. բաժանիչ  ձագարով       

               8.   Ո՞ր  եղանակով  են  շաքարի  ջրային  լուծույթից  շաքարն  առանձնացնում. 

           1. ֆիլտրում                     3. շոգիացում                         

           2.  թորում                         4. պարզվածքազատում:

       9. Ո՞ր  եղանակով  են  սպիրտը  սպիրտաջրից  առանձնացնում.

    1. ֆիլտրում                    3.շոգիացում

    2. թորում                        4. պարզվածքազատում:

 10.Ո՞ր  խառնուրդը կարելի  է բաժանել ֆիլտրումով  .

   1. բենզինի  և  ջրի  խառնուրդը             3.կավի  և  ջրի  խառնուրդը                       

   2.թթվածնի  և  ազոտի  խառնուրդը      4.սոդայի  և ջրի  խառնուրդը:

  11 Որ շարքում են նախ նշված համասեռ,ապա անհամասեռ խառնուրդները.

  1.քացախը և օղին                                   3.կաթը և հանքային ջուրը

  2. սպիրտաջուրը և կավաջուրը           4.քաղցր թեյը և աղաջուրը

12. Թվարկված  երևույթներից  ո՞րը  քիմիական  չէ.

   1. այրում                    3. ֆիլտրում   

   2.փտում                     4.ժանգոտում

13. Ո՞ր  ֆիզիկական  հատկությունը  բնութագրական  չէ ալյումինին. 

     1.էլեկտրահաղորդականություն       ­­­

     2. սովորական  պայմաններում  գազային  վիճակ

     3.արծաթասպիտակ  գույն

     4.ջերմահաղորդականություն:

 14. Հետևյալ  երևույթներից  ո՞րն  է  ֆիզիկական. Պատասխանը  հիմնավորեք`ինչու՞:

    1.մոմի  այրումը              3. աղի  ջրում  լուծվելը  

   2.փայտի  փտելը             4. գինին  քացախի  վերածվելը

   Աղի և ջրի խառնուրդի արդյունքում չի առաջանում նոր մոլեկուլ։ 

   

15. Հետևյալ  երևույթներից  ո՞րն  է  քիմիական:Պատասխանը  հիմնավորեք` ինչու՞:

   1.շաքարի  մանրացնելը                3.ջրի գոլորշիացումը

   2. կաթի  թթվելը                                4.ապակու  կոտրվելը

  Թթվածնի և կաթի խառնուրդի արդյունքում առաջանում է մոլեկուլ։

   

16. Ո՞ր շարքում է նշված նախ ֆիզիկական մարմինը,ապա քիմիական նյութը.

     1. բաժակ և երկաթ                                               3.պղինձ և ալյումին

     2. փայտանյութ և սպիրտայրոց                        4.ջուր և մարախուղ                               

17. Ո՞ր շարքում է նշված նախ ֆիզիկական ,ապա քիմիական երևույթներ.

   1.շաքարի լուծվելը ջրում և այդ լուծույթի գոլորշիացումը

   2. կաթի թթվելը և էլեկտրական լամպի լուսավորվելը

   3.բույսերում գլյուկոզի առաջացումը և բույսերի շնչելը

   4.բենզինի գոլորշիացումը և բենզինի այրումը:

18.  Ֆիզիկական  երևույթների  դեպքում  նյութի  նշված  հատկություններից  ո՞րը  չի ենթարկվում  փոփոխության.

     1.ագրեգատային  վիճակը                     3.գույնը            

     2.չափսը                                                4.ձևը

     19.  Թվարկված  հատկություններից   ո՞րն  է  ընդհանուր  կերակրի  աղի  և  երկաթի համար.

    1.համը                                 3. էլեկտրահաղորդականությունը:

    2.խտությունը                    4. ագրեգատային  վիճակը

 20. Հետևյալներից որն ունի քիմիական բանաձև:

   1/օդ                                3/շաքարաջուր

   2/կաթ                              4/կերակրի աղ                  

    

 Հարցեր կրկնողության համար

• Ինչ է ուսումնասիրում քիմիան

             Քիմիան ուսումնասիրում է տարրեր, նյութեր, մարմիններ և նրանց քիմիական                   հատկությունները։    

• Մարմին և նյութ

           մարմինը այն ամենն է ինչը, որ շրջապատում է մարդուն, մարմինը                         կազմված է տարբեր նյութերից։

• Մաքուր նյութեր,խառնուրդներ

    Քիմիայում «նյութ» բառը գործածում են մաքուր նյութ իմաստով: Իրականում հաճախ հանդիպում են ոչ թե առանձին մաքուր նյութեր, այլ նյութերի խառնուրդներ` օդ, բնական ջրեր, կաթ և այլն:

• Նյութերի հատկությունները,ֆիզիկական,քիմիական և ֆիզիոլոգիական

           Այն հատկանիշները որոնցով նյութերը նմանվում են կամ տարբերվում են                 իրարից կոչվում են հատկություններ։ Ֆիզիկական հատկություններ են                     հոտը, գույնը, համը, ագրեգատային վիճակը

• Համասեռ և անհամասեռ խառնուրդներ

           2-ից ավել նյութերը, եթե իրար խառնելիս չեն լուծվում կոչվում են                           անհամասեռ, իսկ որոնք խառնելիս լուծվում են կոչվոմ են համասեռ։

• Խառնուրդների բաժանման եղանակները    

             Խառնուրդների բաժանման եղանակները չորսն են, շոքցում, ֆիլտրում,                               թորում, պարզվածքազատում։

• Ֆիզիկական և քիմիական երևույթներ 

              Քիմեական երևույթը դա նյութերի տարբեր րեաքցիաներ, 

              Օրինա՝կ․ այրում, փտում, ժանգոտում և այլն։

              Ֆիզիկական երևվույթները դա կետի տեղափոխությունն է տարածության մեջ։

Թեմատիկ ամփոփիչ թեստ (ստուգե՛ք ինքներդ ձեզ)
 1.Ստորև թվարկված նյութերից ո՞րը բնության մեջ պատրաստի չկա և ստացվում է բնական հումքի վերամշակումից. ա) նավթը գ) ջուրը բ) ոսկին դ) օղին 
2.Ստորև թվարկված նյութերից սենյակային ջերմաստիճանում ո՞րն է հեղուկ. ա) շաքարը գ) բուսական յուղը բ) թթվածինը դ) կավիճը 
3. Ստորև թվարկված նյութերից ո՞րն է դասվում անկենդան մարմինների շարքը. ա) ձին գ) արձանը բ) ծաղկած ծառը դ) երեխան 
4. Դիտելիս նյութի ո՞ր հատկության մասին է հնարավոր գաղափար կազմել. ա) ագրեգատային վիճակի գ) էլեկտրահաղորդականության բ) խտության դ) ջերմահաղորդականության 
5. Ստորև թվարկված հատկություններից ո՞րը ֆիզիկական չէ. ա) խտությունը գ) հալման ջերմաստիճանը բ) թափանցիկությունը դ) այրվելու ունակությունը
6. Հետևյալ նյութերից ո՞րը գոյություն ունի բնության մեջ (բնածին է). ա) պլաստիլինը գ) գրաֆիտը բ) գինին դ) սև ռետինը 
7. Հետևյալ գոյականներից ո՞րը նյութական առարկա / ֆիզիկական մարմին/ չի բնորոշում. ա) աստղ գ) սեղան բ) մեխ դ) ապակի
 8.Հետևյալ բնագավառներից ո՞րն է քիմիայի ուսումնասիրման առարկան. ա) երկրաշարժերի կանխատեսում բ) մարդու հոգեկան աշխարհի ուսումնասիրում գ) գրքի խմբագրում դ) պարարտանյութերի արտադրություն 
9.Քիմիական լաբորատորիայում աշակերտի կատարած հետևյալ գործողություններից ո՞րն է սխալ. ա) օգտագործելուց առաջ փորձանոթը լվացել է և չորացրել բ) ձեռքի ափով շարժում է կատարել անոթի անցքից դեպի քիթը գ) փորձանոթում մնացած քիմիական նյութը թափել է կոյուղի դ) սպիրտայրոցի բոցը հանգցրել է թասակով 
 10. Ո՞ր եղանակը կընտրե՛ք աղաջրից մաքուր ջուր ստանալու համար. ա) թորում բ) բյուրեղացում գ) զտում դ) գոլորշիացում

• Գործնական աշխատանք՝

Երկաթի  և  ծծմբի  խառնուրդի  բաժանումը  մագնիսով  և  ջրով

Սարքավորումներ`Սպիրտայրոց, բաժակ, մագնիս­­

Ազդանյութեր`ծծմբի  փոշի, երկաթի  փոշի, ջուր

Վերցրեք  մաքուր  ծծմբի  փոշի, որին  մոտեցրեք  մագնիսը. Ոչինչ  տեղի  չի  ունենա, քանի  որ  ծծումբը  մագնիսի  կողմից  չի  ձգվում: Այնուհետև  այդ  փոշին  լցրեք  բաժակով  ջրի  մեջ: Ծծմբի  փոշին  չի  լուծվի, չի  սուզվի  և  կմնա  ջրի  մակերեսին:

Վերցրեք  մաքուր երկաթի  փոշի  ու  մագնիսը  մոտեցրեք  այդ  փոշուն: Երկաթի  փոշին  կձգվի  դեպի  մագնիսը:Մինչդեռ  ջրի  մեջ  լցնելիս  այս  փոշին  նույնպես  չի  լուծվի, բայց, ի  տարբերություն  ծծմբի  փոշու` կսուզվի  ու  կնստի  բաժակի  հատակին:

Այժմ  խառնեք  այս  երկու  նյութի` երկաթի  ու  ծծմբի  փոշիները: Կստանաք  անհամասեռ  խառնուրդ:Այս  անգամ  մագնիսը  թղթի  միջոցով  մոտեցրեք   խառնուրդին: Երկաթի  փոշին  կձգվի  դեպի  մագնիսն  ու  ծծումբից  կանջատվի: Կրկին  խառնեք  երկաթն  ու  ծծումբը. Խառնունդը  լցրեք  ջրի  մեջ, ձողով  խառնեք  ու  թողնեք  հանգիստ  վիճակում: Երկաթը  կնստի  հատակին, իսկ  ծծումբը  կմնա  ջրի  երեսին:

 Թեմատիկ ամփոփիչ թեստ (ստուգե՛ք ինքներդ ձեզ)

1.Ստորև թվարկված նյութերից ո՞րը բնության մեջ պատրաստի չկա և ստացվում է

բնական հումքի վերամշակումից.

ա) նավթը գ) ջուրը

բ) ոսկին դ) օղին

2.Ստորև թվարկված նյութերից սենյակային ջերմաստիճանում ո՞րն է հեղուկ.

ա) շաքարը գ) բուսական յուղը

բ) թթվածինը դ) կավիճը

3. Ստորև թվարկված նյութերից ո՞րն է դասվում անկենդան մարմինների շարքը.

ա) ձին գ) արձանը

բ) ծաղկած ծառը դ) երեխան

4. Դիտելիս նյութի ո՞ր հատկության մասին է հնարավոր գաղափար կազմել.

ա) ագրեգատային վիճակի գ) էլեկտրահաղորդականության

բ) խտության դ) ջերմահաղորդականության

5. Ստորև թվարկված հատկություններից ո՞րը ֆիզիկական չէ.

ա) խտությունը գ) հալման ջերմաստիճանը

բ) թափանցիկությունը դ) այրվելու ունակությունը

6. Հետևյալ նյութերից ո՞րը գոյություն ունի բնության մեջ (բնածին է).

ա) պլաստիլինը գ) գրաֆիտը

բ) գինին դ) սև ռետինը

7. Հետևյալ գոյականներից ո՞րը նյութական առարկա / ֆիզիկական մարմին/ չի

 բնորոշում.

ա) աստղ գ) սեղան

բ) մեխ դ) ապակի

 8.Հետևյալ բնագավառներից ո՞րն է քիմիայի ուսումնասիրման առարկան.

ա) երկրաշարժերի կանխատեսում

 բ) մարդու հոգեկան աշխարհի ուսումնասիրում

գ) գրքի խմբագրում

դ) պարարտանյութերի արտադրություն

9.Քիմիական լաբորատորիայում աշակերտի կատարած հետևյալ գործողություններից

ո՞րն է սխալ.

ա) օգտագործելուց առաջ փորձանոթը լվացել և չորացրել

 բ) ձեռքի ափով շարժում կատարել անոթի անցքից դեպի քիթը

գ) փորձանոթում մնացած քիմիական նյութը թափել կոյուղի

դ) սպիրտայրոցի բոցը հանգցրել թասակով

10. Ո՞ր եղանակը կընտրե՛ք աղաջրից մաքուր ջուր ստանալու համար.

ա) թորում

 բ) բյուրեղացում

գ) զտում

դ) գոլորշիացում

Գործնական աշխատանք՝

Թորում`Սպիրտի  ջրային  լուծույթի  թորումը

  Սարքավորումներ` Կլորատակ  կոլբ, քիմիական  սառնարան, ընդունիչ  կոլբ,սպիրտայրոց

Ազդանյութեր`սպիրտ, ջուր

Այս  եղանակով  կարելի  է  բաժանել  տարբեր  եռման  ջերմաստիճան  ունեցող  համասեռ  խառնուրդներ: Կլորատակ  կոլբի, հաճախ  էլ`  այսպես  կոչված  Վյուրցի կոլբի  մեջ  լցնել  թորվող  հեղուկը, ընդ  որում` հեղուկի  ծավալը  չպետք  է  գերազանցի  կոլբի  ծավալի  ²/₃-ը, այսպես`հեղուկը  դուրս  կշարժվի: Կոլբը  միացվում  է  սառնարանին, թեք  խողովակն  իջեցվում  է  ընդունիչ  կոլբի  մեջ: Թորվող  հեղուկով  կոլբի  ներսի  ջերմաստիճանին  հետևում  են  կոլբի  բերանին  խցանով  ամրացված  ջերմաչափի  միջոցով:

Ձեթի  և  ջրի  անհամասեռ  խառնուրդի  բաժանումը  բաժանիչ  ձագարով

Սարքավորումներ` բաժանիչ  ձագար, բաժակ   

Ազդանյութեր` բուսական  յուղը , ջուր

Խառնուրդը  լցնում  ենք  բաժանիչ  ձագարի  մեջ,  թեթև  հեղուկը`բուսական  յուղը  բարձրանում  է  վերև: Բաժանիչ  ձագարի  տակ  բաժակ  ենք  ու  փականը  բացում: Ծանր  հեղուկը` բուսական  յուղը  բաժակի  մեջ  է  լցվում  և, բաժանման  սահմանըփականի  անցքին  հասնելիս` փականը  փակում  ենք:

Գործնական  աշխատանք `Խառնուրդներից  մաքուր  նյութերի  ստացւոմը: Երևանի քարհանքից  բերված  կերակրի  աղի  մաքրումը:

Կերակրի  աղի  մաքրումը

Սարքավորումներ` Լաբորատոր  կալան, սպիրտայրոց, բաժակ, ձագար, ֆիլտրի  թուղթ, ապակե  ձող, կոլբ, ճենապակյա  թաս

Ազդանյութեր`կերակրի  աղ, ջուր

Բաժակում  լցրեք  աղտոտված  կերակրի  աղը  և  վրան  ավելացրեք  ջուրը,  խառնեք   ապակե  ձողի  միջոցով: Ինչպիսի՞  խառնուրդ  ստացաք: Ստացված  պղտոր  հեղուկը  ֆիլտրեք: Չլուծվող  մանր  մասնիկները  հեղուկից  բաժանելու  նպատակով  օգտագործում  են  չսոսնձված  ծակոտեն  թուղթ, որից  և  պատրաստում  են  ֆիլտր:

Ֆիլտրի  թղթի  պատրաստումը  պատկերված  է  նկարի  վրա: Աղի  պղտոր  լուծույթը  ֆիլտրի  վրա  լցրեք  ապակե  ձողի  վրայով, որի  ներքին  ծայրն  ուղղեք  դեպի  ձագարի  պատը, հեղուկի  շիթը  պետք  է  ուղղվի  ձագարի  պատին: Ինչպիսի՞  խառնուրդ  է  ստացված  ֆիլտրատը:

Ստացված  Ֆիլտրատը  լցրեք  գոլորշացման  ճենապակե  թասի  մեջ, որը  տեղադրեք  կալանի  օղի  վրա: Օղի  տակ  տեղավորեք  ու  վառեք  սպիրտայրոցը  այնպես, որ  բոցի  արտաքին  մասը  թասի  հատակին  հպվի,  և  լուծույթը  տաքացրեք: Հեղուկ  մերթ  ընդ  մերթ  խառնեք  ապակե  ձողով, որ  չցայտի: Երբ  թասի  մեջ  լուծույթը  թանձրանա, տաքացումը  դադարեցրեք  ու  թողեք  այնքան, մինչև  հեղուկն  ամբողջությամբ  շոգեհանվի, և  առաջացած  աղի  բյուրեղները  լրիվ  չորանան:

Ստացված  աղը  համեմատեք  այն  աղի  խառնուրդի  հետ, որը  ձեզ  տրամադրված  էր  սկզբում:

Հարցեր և վարժություններ

1. Ո՞ր նյութերի խառնուրդներն են համասեռ.

ա) կավճի ու ջրի, բ) սպիրտի և ջրի (օղի), գ) յուղի և ջրի, դ) յուղի և բենզինի:

2. Լրացրե՛ք բաց թողած բառերը. «Մաքուր են այն նյութերը, որոնք ունեն հաստատուն

......................, բնորոշ ........................, ուստիև օժտված են խիստ որոշակի

հատկություններով»:

3. Ո՞ր խառնուրդները կարելի է բաժանել թորումով.

ա) սպիրտ և ջուր

բ) կավիճ և ջուր29

գ) կերակրի աղ և ջուր

դ) բենզին

4. Ավազը խառնվել է փայտի թեփի հետ: Առաջարկե՛ք եղանակ, որի միջոցով հնարավոր է այդ

խառնուրդի բաղադրամասերն առանձնացնել:

5. Գեղամա լճի ջուրը թափանցիկ է, բայց լուծված աղեր է պարունակում: Ի՞նչ եղանակ

կառաջարկեք ՝այդ ջրից մաքուր նյութ ստանալու համար:

6. Դեբեդ գետի ջուրը հաճախ պղտոր է: Պատճառը ջրի մեջ կախված կավի մասնիկներն են:

Ի՞նչ եղանակ կառաջարկեիք՝ մաքուր ջուր ստանալու համար:

7. Հայրիկը պատահաբար բենզինը լցրել է ջրի վրա: Օգնե՛ք հայրիկին բաժանել այդ խառնուրդը:
Սովորել`27-30,վարժ.38-39

Երկաթի և ծծումբի խառնուրդի բաժանումը

Սարքավորումներ`Սպիրտայրոց, բաժակ, մագնիս­­

Ազդանյութեր`ծծմուի  փոշի, երկաթի  փոշի, ջուր

Վերցրեցինք մաքուր  ծծմբի  փոշի, որին  մոտեցրենք  մագնիսը. Ոչինչ  տեղի  չի  ունեցանք, քանի  որ  ծծումբը  մագնիսի  կողմից  չի  ձգվում: Այնուհետև  այդ  փոշին  լցրցինք  բաժակով  ջրի  մեջ: Ծծմբի  փոշին  չի  լուծվի, չի  սուզվի  և  կմնա  ջրի  մակերեսին:

Վերցրեք  մաքուր երկաթի  փոշի  ու  մագնիսը  մոտեցրեք  այդ  փոշուն: Երկաթի  փոշին  կձգվի  դեպի  մագնիսը:Մինչդեռ  ջրի  մեջ  լցնելիս  այս  փոշին  նույնպես  չի  լուծվի, բայց, ի  տարբերություն  ծծմբի  փոշու` կսուզվի  ու  կնստի  բաժակի  հատակին:

Այժմ  խառնեք  այս  երկու  նյութի` երկաթի  ու  ծծմբի  փոշիները: Կստանաք  անհամասեռ  խառնուրդ:Այս  անգամ  մագնիսը  թղթի  միջոցով  մոտեցրեք   խառնուրդին: Երկաթի  փոշին  կձգվի  դեպի  մագնիսն  ու  ծծումբից  կանջատվի: Կրկին  խառնեք  երկաթն  ու  ծծումբը. Խառնունդը  լցրեք  ջրի  մեջ, ձողով  խառնեք  ու  թողնեք  հանգիստ  վիճակում: Երկաթը  կնստի  հատակին, իսկ  ծծումբը  կմնա  ջրի  երեսին:

Նախագիծ երևույթները մեր շրջապատում

Փորձ 1- մոմի հալումը և պնդացումը ջրի միջոցով-մոմը լցրեցինք այլումինե թասի մեջ դրեցինք սպիրարյոցի վրա նկատեցինք մոմի հալումը, ակցանի միջոցով թասով մոմը լցրեցինք սառը ջրի մեջ։ Հետո մոմը պնդացավ, սա ֆիզիկական երեվույթ է, որովհետև մոմը փոխեց մենակ ագրեգատային վիճակը։

Փորձ2-հրաբուխ ամոիմնումի բիքրոմատի քայքայումը-ամոիմնումի բիքրոմատը նարնջագույն գույնի լցրեցինք թասի մեջ։ Խողովակի միջոցով մի քանի կաթիլ սպիրտ լցրեցինք և վառեցինք լոծկիով։

Փորձ3- ապակու խողովակի ծռելը սպիրտ այրոցի միջոցով

Փորձ 4-պղնձարջասպի նատրյումի հիդրոկսիդի-նկատեցինք կապույտ նստվածքի առաջացում

Փորձ 5- Սոդայի և աղաթթվի-փորձանոթի մեջ լցրեցինք  սոդա ջուր ավելացրեցինք վրան ավելացրինք աղաթթու նկատեցինք գազի անջատում դա քիմիական փորձ էր։

30.11.2019

Գիտելիքի ստուգում

Հետևյալ  գիտություններից  ո՞րը  բնական  գիտություն  չէ  

      1.ֆիզիկա

      2.քիմիա

      3.կենսաբանություն

      4.պատմություն
2.Ինչ անվանում են ստացել բնությունը ուսումնասիրող գիտությունները
       1.պատմական
       2.հումանիտար
       3.բնագիտական
       4.իրավագիտական
3.    Ո՞ր  շարքում  են  թվարկված  միայն  նյութեր

       1.ալյումին, արծաթ, ազոտ

       2.սեղան, ապակի, գրիչ

       3.ոսկի, բաժակ, թթվածին

       4.քացախ, սոդա, տետր

4. Ո՞ր  շարքում  են  թվարկված  միայն  ֆիզիկական  մարմինները

       1.գիրք, մեխ, ապակի

       2.սեղան, գրիչ, տետր

       3.երկաթ, բաժակ, ոսկի

5. Ո՞րմարմինը չի կարելի պատրաստել փայտանյութից
           1.գիրք
           2.տուփ
            3.մեքենայի շարժիչ
            4.դուռ
   
   6.Թվարկված  երևույթներից  ո՞րը  ֆիզիկական  չէ

         1.ճոճանակի  շարժումը

         2.փայտի  այրումը

         3.մեքենայի  ընթացքը

         4.երկրագնդի  պտույտը  արեգակի  շուրջ

7. Երկաթին  բնութագրական  չէ  հետևյալ  ֆիզիկական  հատկությունները

         1.էլեկտրահաղորդականությունը

         2.մետաղական  փայլը

         3.սովորական  պայմաններում  հեղուկ  վիժակը

         4.ջերմահաղորդականությունը                                                        
 8.   Թվարկված  չափման  միավորներից  որո՞վ  չի  չափվում  նյութի  զանգվածը

         1.գ                                 3.սմ3

         2.տ                                4.կգ

     9.Թվարկված  չափման  միավորներից  որո՞վ  չի  չափվում  նյութի ծավալը.
            1.լ                                  3. մ 3             
            2.սմ3                                         4.կգ
     10.Նշված  նյութերից  ո՞ր  նյութն  է  սենյակային  ջերմաստիճանում  գտնվում  պինդ  վիճակում

         1.թթվածին                   3.շաքարավազ

         2.սնդիկ                         4.ջուր

  11․Թվարկված  հատկություններից  ո՞րն  է  ընդհանուր  սոդայի  և  շաքարի  համար

      1.համը                                                3.խտությունը

     2.ագրեգատային  վիճակը              4.էլեկտրահաղորդականությունը

     12..Թվարկված  հատկություններից  ո՞րն  է  ընդհանուր կերակրի աղի և  երկաթի խարտուկի  համար                                                                      
       1.գույնը
       2.համը
       3.խտությունը
       4.ագրեգատային վիճակ
     

13.Ֆիզիկական երևույթների դեպքում նյութի նշված հատկություններից
ո՞րը չի ենթարկվում փոփոխության
       1.ագրեգատային վիճակը
           2.չափսը
           3.ձևը
          4.համը
     

14. Նշված նյութերից ո՞ր նյութն է սենյակային ջերմաստիճանում  գտնվում հեղուկ վիճակում
      1.աղ
      2.սնդիկ
      3.շաքարավազ
      4.երկաթ
   

15.Թվարկված երևույթներից ո՞րը քիմիական չէ.
      1.կաթի թթվելը
      2.երկաթի ժանգոտվելը
      3.սառույցի հալվելը
      4.գինին քացախի վերածվելը
   

16.Նշված երևույթներից ո՞րն է քիմիական
      1.եղյամի գոյացումը ծառերի վրա
      2.մոմի հալվելը
      3.սպիրտի գոլորշացումը
      4.կանաչ փառի առաջացումը պղնձե առարկաների վրա
   17.Նշված երևույթներից ո՞րն է ֆիզիկական
      1.ժանգի մաքրումը զմռխտի  թղթով                                                         
      2.մեխի ժանգոտումը
      3.մոմի այրումը
      4.մազերի գունաթափումը
    18.Նշվածներից ո՞ր նյութն է օրգանական
        1.ջուրը
        2.կերակրի աղը
        3.շաքարավազ
        4.սոդան
    19.Ինչ եք կարծում ո՞ր նյութի մասին է խոսքը.
   Պինդ,կարմրավուն նյութ, ունի  մետաղական փայլ, ջերմա- և էլեկտրահաղորդանություն,տաքացնելիս սևանում է: Պղինձ
    20.Հաստատեք   համապատասխանություն  հետևյալ  նյութերի  ու  դրանց  բնորոշ հատկությունների  միջև.

Ա. Երկաթ                    

1. Պինդ  է, մետաղական  փայլ  ունի, հոտ  չունի

        

Դ. Ջուր                            

2. Հեղուկ  է, հոտ  չունի, թափանցիկ  է, գույն չունի 

Գ.Խմելու  սոդա                          

3. Պինդ  է, ջրում  լուծվում  է, սպիտակ  է, բյուրեղային  է    

Դ. Քացախ                                    

4. Հեղուկ  է, թափանցիկ  է, հոտ ունի,  ջրում  լուծվում  է:

Նախագիծ, երևույթները մեր շրջապատում

տանը, դրսում

Փորձ առաջին․

մոմի հալումը և պնդացումը ջրի միջոցով

փորձ երկրորդ․

ամոնիումի բիքրոմատի քայքայումը․
Ամոնիումի բիքրոմատը նարնջագույն գույնի լցրեցինք թասի մեջ։ Խողովակի միջոցով մի քանի կաթիլ սպիրտ լցրեցինքն և վառեցինք լուցկիով։

ապակու խողովակի ծռելը սպիրտայրոցի միջոցով․

պղնձարջասպի  

առաջադրանք 1

1. Ինչ է ուսումնասիրում քիմիան: Ինչու է նա բնագիտական առարկա:Քիմիան դա բնագիտական գիտություն է, որը ուսումնասիրում է նյութերը, նրանց բաղադրությունը, կառուցվածքը, հատկությունները, ստցման եղանակները և կիրառումը
2. Ինչ բնագիտական առարկաներ գիտեք:Քիմիա, կենսաբանություն, աշխարագրություն, ֆիզիկա, ասղագիտություն, երկրաբանություն և էկոլոգիա
3. Ինչ է մարմինը և նյութը: Բերել օրինակներ:Մեզ շրջապատող բոլոր առարկաները կոչվում են մարմինները: Այն ինչից կազմված են ֆիզիկական մարմինները կոչվում են նյութեր:
4. Ինչ նյութերից են կազմված հետևյալ մարմիները՝
   Քանոն-փայտ, երկափ, պլասմաս
   Արձան-սառույց, կավ, գիպս
   Ամանեղեն-ալյումին, ապակի
   Զարդեր-ոսկի, արծաթ

դաս․ 2

Աշխատելու  ընդհանուր  կանոնները.

1.         Ուշադիր  լսեք  ուսուցչին  և  կատարեք  նրա  ցուցումները

2.         Քիմիայի  կաբինետում  պիտի  աշխատել  արտահագուստով, ձեռնոցներով  և  ակնոցներով: Արգելվում  է  սնունդ  ընդունել

3.         Աշխատանքային  սեղանը  պիտի  մաքուր  պահել, չպիտի  լինեն  ավելորդ  առարկաներ, որոնք  տվյալ  աշխատանքին  չեն  վերաբերվում

4.         Աշխատանքը  ավարտելուց  հետո  մաքրեք  և  կարգի  բերեք  աշխատանքային  սեղանը

5.         Խստիվ  արգելվում  է  կատարել  փորձեր, որը  չի  վերաբերվում  տվյալ  աշխատանքին, ձեռքերով  վերցնել  նյութերը, փորձել  նյութերի  համը:

Քիմիական  նյութերի  հետ  վարվելու  կանոնները.Փորձեր  կատարելու  համար  դուք  օգտագործելու  եք  տարբեր  նյութեր, որոնք  գտնվում  են  փակ  տարաներում, իսկ  հեղուկ  նյութերը  փակ  անոթներում:

1.         Փորձեր  կատարելու  համար  վերցրեք  նյութերի  փոքր  բաժիններ: Պինդ  նյութերից  սովորաբար  պահանջվում  է  թեյի  գդալի  ¼  չափ, իսկ  հեղուկներից` 1-2 մլ:

2.          Նյութերից  վերցնելու  ժամանակ  ամանների  խցանները  սեղանի  վրա  դրեք  շրջված, այսինքն  այն  մասով, որը  չի  մտնում  ամանի  մեջ:

3.         Մի թողեք  նյութերով  ամանների  բերանը  բաց, նյութից  նմուշ  վերցնելուց  հետո  ամանի  բերանը  փակեք  և  դրեք  տեղը

4.         Չօգտագործված  նյութերը  չի  կարելի  հետ  լցնել  մաքուր  նյութի  վրա, այլ  լցրեք  այդ  նպատակների  համար  հատուկ  նախատեսված  անոթի  մեջ:

5.         Օգտվեք  միայն  այն  նյութերից, որոնց  վրա  գրված  են  անունները  և  որոնք  դրված  են  ձեր  սեղանի  վրա:

6.         Պինդ  նյութերը  ամանից  վերցրեք  միայն  չոր  գդալիկով  կամ  փորձանոթով: Մինչև  նյութերը  փորձանոթի  մեջ  յցնելը`  ստուգեք  կոտրված  չէ  արդյո՞ք  փորձանոթի  հատակը  կամ  ճաքած  չէ՞ արդյոք:

7.         Փորձեր  կատարելիս  միշտ  օգտագործեք  մաքուր  լաբորատոր  ամանեղեն:

Նախազգուշացումներ. 1.Աշխատելիս  նյութերը  չթափեք  ձեռքերին  և  հագուստին, հատկապես  հիմքերը  և  թթուները:

2.Փորձանոթում  լուծույթը  տաքացնելիս  կամ  եռացնելիս  անհրաժեշտ  է  օգտվել  բռնիչից: Փորձանոթի  բերանը  չի  կարելի  պահել  ոչ  իր  և  ոչ  էլ  լաբորատորիայում  ներկաների  կողմը:

3.Մի  թեքվեք  դեմքով  դեպի  փորձանոթի  բերանը, որտեղ  եռում  է  լուծույթը, այն  կարող  է  ցայտել  ձեր  դեմքին:

4.Նյութերի  հոտը  որոշելու  նպատակով  չի կարելի անոթը  մոտեցնել  դեմքին, այլ  ձեռքի  ափով  շարժում  կատարեք  անոթի  բերանից  դեպի  քիթը:

5.Թթուները  ջրով  նոսրացնելիս (հատկապես  խիտ  ծծմբական  թթուն) հիշեք  հետևյալ  կանոնը, պետք  է  թթուն  բարակ  շիթով  դանդաղ  լցնել  սառը  ջրի  մեջ  խառնելով:

     Առաջին  օգնություն. 1. Առաջին  օգնությունը  ցույց  տալ  միայն  ուսուցչի  կամ  լաբորանտի  մասնակցությամբ:

2.   Մաշկի  կամ  հագուստի  վրա  թթու  թափելիս`  այդ  տեղը  լվացեք  ջրի  շիթով  2–3 րոպե  այնուհետև  մշակեք 2–3 %-անոց    

      նատրիումի  հիդրոկարբոնատի (խմելու  սոդայի)  կամ  ամոնիակի  լուծույթով:

3.    Մաշկի  կամ  հագուստի  վրա  ալկալու  թափվելիս  անմիջապես  այդ  տեղը  լվացեք  մեծ  քանակով  ջրով, հետո  բորաթթվի   

       կամ  քացախաթթվի  1–2%-անոց  լուծույթով, վերջում  թրջոց  դրեք   կալիումի  պերմանգանատի  1–2%-անոց  լուծույթով:

դաս․ 3

Մարմին և նյութ

 , կենդանի և անկենդան մարմիններ,օրգանական և անօրգանական նյութեր:

Քննարկվող հարցեր՝

• Նյութ,մարմին հասկացողություն

  Այժմ հայտնի է ավելի քան 25 միլիոն նյութ: Այդ թիվն ավելանում է տարեկան մեկ

միլիոնով:

 Աշխատանք խմբերով

Դասարանը բաժանվում է 5 խմբի: Յուրաքանչյուր խումբ լրացնում է  աղյուսակները

Մարմիններ	Նյութեր

Օրգանական նյութեր	Անօրգանական նյութեր

Կենդանի	Անկենդան մարմիններ

Լրացուցիչ հարցեր և վարժություններ

 1. Թվարկե՛ք նյութեր և մարմիններ (5-ից ոչ պակաս), որոնք դուք կարող եք գտնել ձեր տանը,

և նշե՛ք, թե ինչի համար են նրանք օգտագործվում:

2. Անվանե՛ք որևէ իր, որը կարելի է պատրաստել տարբեր նյութերից:

3. Անվանե՛ք մի քանի առարկա, որոնք կարելի է պատրաստել մեկ նյութից:

4. Ապակուց պատրաստված բաժակը նյո՞ւթ է, թե՞ մարմին:

5. Հետևյալ շարքից առանձնացրե՛ք մարմինների և նյութերի անունները՝

ջերմաչափ, ջուր, պարաֆին, մոմ, պղինձ, մատանի, պոլիէթիլեն,

ապարանջան, արծաթ, սեղան, փայտ, դանակ, երկաթ, ալյումին:

6. Լրացրե՛ք բաց թողած նյութերի անունները.

ա)........ լար բ) .......... պատառաքաղ գ) ............ գնդակ

դ) ........ բաժակ ե) .......... քանոն զ) ........... սեղան

7.Հետևյալ նյութերից որոնք են անօրգանական և որոնք օրգանական`

արծաթ,բուրդ,ավազ,ցեմենտ,փայտ,պողպատ,սառույց,ճարպ,շաքար,ցինկ:

դաս․ 4

Գործնական  աշխատանք`  Ծանոթացում քիմիական նյութերի և սարքերի հետ: 

 Գրեք  բոլոր  սարքավորումների  անունները և նրանց կիրառումը:                              

Ամրակալ`


Քիմիական ամանեղեն`

Սպիրտայրոցի կառուցվածքը, նախապատրաստումը գործածության, վառելն ու հանգցնելը, բոցի  կառուցվածքը  և  նյութերի  տաքացումը  սպիրտայրոցի  վրա¦: 

Սպիրտայրոցի կառուցվածքը`

1.-Հեղուկաման (ապակյա կամ մետաղյա անոթ)

2. սկավառակով խողովակ

3. բամբակե պատրույգ

4. թասակ

Հեղուկամանի մեջ ձագարով լցվում է էթիլ (գինու) սպիրտ` ամանի ծավալի 2/3-ից ոչ

ավելի, սկավառակով խողովակի մեջ մտցվում է բամբակե պատրույգ այնպես, որ ծայրը խողովակից դուրս մնա 5-6 մմ: Երբ սպիրտայրոցը չի օգտագործվում, այն փակում են թասակով: Վառում են սպիրտայրոցը այրվող լուցկով: Չի կարելի այն վառել մեկ այլ սպիրտայրոցով. դա կարող է հրդեհի պատճառ դառնալ: Սպիրտայրոցի բոցը չի կարելի հանգցնել փչելով. դա վտանգավոր է. պարզապես պետք է ծածկել թասակով:

Սպիրտայրոցի բոցի առավելագույն ջերմաստիճանը 360C է:

 Մի քանի անգամ վառե՛ք և հանգցրե՛ք սպիրտայրոցը՝ պահպանելով կանոնները:

Հիշե՛ք

Չի կարելի սպիրտայրոցը վառել մեկ այլ սպիրտայրոցով. դա կարող է հրդեհի

պատճառ դառնալ:

 Չի կարելի սպիրտայրոցի բոցը հանգցնել փչելով. դա վտանգավոր է.

պարզապես պետք է ծածկել թասակով

Բոցի կառուցվածքը

Բոցի ներքին մասը (1) մյուսների համեմատ մութ է և առավել սառը: Այդ մասում

ածխաջրածիններ են: Բոցի պայծառ և լուսավոր միջին մասը (2) կազմված է վառե- լանյութի շիկացած մասնիկներից: Ներքին մասի համեմատ ջերմաստիճանն այդ գո- տում ավելի բարձր է, սակայն առավել բարձր ջերմաստիճան ունի բոցի վերևի մասը (3): Այդ մասում հիմնականում ածխածնի (IV) օքսիդ է:

Համոզվելու համար, որ բոցի 1-ին, 2-րդ և 3-րդ գոտիների ջերմաստիճանները տարբեր

են, կատարենք հետևյալ փորձը. լուցկու հատիկը բոցի մեջ տեղավորենք այնպես, որ հատի բոլոր երեք գոտիները: Կտեսնենք, որ լուցկին արագ կածխանա այն մասերում, որոնք ընկել են 2-րդ և 3-րդ գոտիներում : Նշանակում է՝ բոցի ջերմաստիճանն այդ մասերում ավելի բարձր է:

Տնային աշխատանք`սովորել`էջ 12-17

Գործնական աշխատանք Ֆիզիկական և քիմիական երևույթներ

Ֆիզիկական և քիմիական երևույթներ

Քննարկվող հարցեր

1. Ինչ է երևույթը
2. Որ երևույթն է կոչվում ֆիզիկական,բերել հինգական օրինակներ
3. Որ երևույթն է կոչվում քիմիական,բերել հինգական օրինակներ
4. Որոնքն են քիմիական ռեակցիաների հատկանիշները:                                 Ցանակացած փոփոխություն բնությանմեջ կոչվում է երևույթ: Երևույթները լինում ենֆիզիկական և քիմիական: Ֆիզիկական երևույթների ժամանակ նոր նյութեր չեն առաջանում, այլ փոխվում են նյութի ագրեգատային վիճակը, ձևը և չափսերը:

 Ֆիզիզկական երևույթներ` ապակու, կավի, բաժակիկոտրվելը…

Քիմիական երևույթներ` որոնց ժամանակառաջանում են նոր նյութեր` ռեակցաներ:

 Քիմիական առեակցիաների հատկանիշները` գույնի,հոտի համի փոփոխություն, էներգիայի անջատումկամ կլանում, ստվածքի առաջացում և գազի անջատում                                                  

Գործնական աշխատանք`ֆիզիկական և քիմիական երևույթների ուսումնասիրում

1. Ֆիզիկական երևույթներ	Քիմիական ռեակցիաներ

                                       Հարցեր և վարժություններ 

1 Սահմանե՛ք ֆիզիկական երևույթ հասկացությունը: Առաջարկե՛ք առնվազն երկու օրինակ: 
2. Հետևյալ երևույթներից որո՞նք են ֆիզիկական (ընտրությունը հիմնավորե՛ք). ա) սառույցի հալվելը գ) ջրի գոլորշիանալը բ) պղնձի սևանալը տաքացնելիս դ) բաժակի կոտրվելը
 3. Սահմանե՛ք քիմիական երևույթ հասկացությունը: Առաջարկե՛ք առնվազն երկու օրինակ: 

4. Հետևյալ երևույթներից որո՞նք են քիմիական (ընտրությունը հիմնավորե՛ք).  

 ա) ջրի եռալը

 բ) արծաթե զարդի սևանալը

 գ) երկաթի ժանգոտվելը 

դ) կաթի թթվելը

 5. Թվարկե՛ք քիմիական ռեակցիաների հատկանիշները: Բերե՛ք օրինակներ:

 6. Ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ քիմիական ռեակցիաների ընթանալու համար: Թվարկե՛ք ձեզ հայտնի օրինակները:

Տնային առաջադրանքներ

1. Թարմ պատրաստված մուգ թեյի բաժակի մեջ լիմոնի կտոր դրե՛ք և խառնե՛ք: Ի՞նչ է նկատվում: Երևույթը քիմիակա՞ն է, թե՞ ֆիզիկական: 

2. Բաժակի մեջ կիսով չափ ջո՛ւր լցրեք, ջրում լուծե՛ք կես թեյի գդալ խմելու սոդա և ավելացրե՛ք լիմոն: Ի՞նչ է նկատվում: Երևույթը քիմիակա՞ն է, թե՞ ֆիզիկական: 
Տնային` սովորել`էջ 40-43,վարժ էջ 44,45-46

Մաքուր նյութեր,խառնուրդներ

Մաքուր նյութեր և խառնուրդներ:Համասեռ և անհամասեռ խառնուրդներ:

Քիմիայում «նյութ» բառը գործածում են մաքուր նյութ իմաստով: Իրականում հաճախ հանդիպում են ոչ թե առանձին մաքուր նյութեր, այլ նյութերի խառնուրդներ` օդ, բնական ջրեր, կաթ և այլն:

Մաքուր են համարվում այն նյութերը, որոնք կազմված են միատեսակ կառուց— վածքային մասնիկներից (մոլեկուլ, ատոմ, իոն):

Եթե նյութը մաքուր է, ապա նրա ֆիզիկական և քիմիական հատկությունները հաստատուն են:

Հատկությունների հաստատունությունը նյութի մաքրության հատկանիշն է:

Խառնուրդները պարունակում են երկու կամ ավելի նյութերի կառուցվածքային

մասնիկներ (մոլեկուլ, ատոմ, իոն):

                                                      ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՆՅՈՒԹ

 ՄԱՔՈՒՐ ՆՅՈՒԹ`որոնք այլ խառնուրդներ չեն պարունակում և օժտված են խիստ որոշակի բաղադրությամբ,հատկություններով և կառուցվածքով :                                                                              

ԽԱՌՆՈՒՐԴ`երկու և ավելի նյութերի համակցություններ են,որտեղ նյութերը պահպանում են իրենց հատկությունները Խառնուրդի  բաղադրամասերը միմյանցից կարելի է բաժանել այս կամ այն ֆիզիկական  եղանակով:Խառնուրդները լինում են համասեռ և անհամասեռ:

                                                                                              Համասեռ խառնուրդներում հնարավոր չէ տարբերել խառնուրդ առաջացնող նյութերը, նույնիսկ մանրադիտակով: Օրինակ՝ շաքարի կամ աղի ջրային լուծույթը: Համասեռ խառնուրդներում նյութը մանրանում է մինչև առանձին մասնիկներ: Օրինակ՝շաքարի լուծույթում շաքարի մոլեկուլները հավասարաչափ բաշխվում են ջրի մոլեկուլների:Օդը թթվածին, ազոտ և ածխածնի (IV) օքսիդ գազերի համասեռ խառնուրդ է, որում O2, N2 և CO2 գազերը փոխադարձ հավասարաչափ բաշխվում են միջմոլեկուլային տարածություններում: Բենզինը մի քանի հեղուկների համասեռ խառնուրդ է:

Անհամասեռ խառնուրդներում բաղադրիչները տեսանելի են անզեն աչքով կամ սովորական օպտիկական մանրադիտակով: Օդը, հողը, ծովի ջուրը, քարերը և բնության մեջ առկա գրեթե բոլոր նյութերը խառնուրդներ են Անհամասեռ խառնուրդները կարող են տարբեր բաղադրություններ ունենալ.

1) պինդ նյութ—հեղուկ, օրինակ` կավը ջրի հետ` պղտոր ջուրը,

2) պինդ նյութ—գազ, օրինակ`ծուխը, փոշին,

3) հեղուկ—հեղուկ, օրինակ` յուղը ջրի հետ:

Հարցեր և վարժություններ

1. Ո՞րնյութերի խառնուրդներն են համասեռ.

ա) կավճի ու ջրի, բ) սպիրտի և ջրի (օղի), գ) յուղի և ջրի, դ) յուղի և բենզինի:

2. Լրացրե՛քբաց թողած բառերը. «Մաքուր են այն նյութերը, որոնք ունեն հաստատուն

…………………., բնորոշ ……………………, ուստիև օժտված են խիստ որոշակի

հատկություններով»:

3. Ո՞րխառնուրդները կարելի է բաժանել թորումով.

ա) սպիրտ և ջուր

բ) կավիճ և ջուր

գ) կերակրի աղ և ջուր

դ) բենզին

4. Ավազըխառնվել է փայտի թեփի հետ: Առաջարկե՛ք եղանակ, որի միջոցով հնարավոր է այդ

խառնուրդի բաղադրամասերն առանձնացնել:

5. Գեղամալճի ջուրը թափանցիկ է, բայց լուծված աղեր է պարունակում: Ի՞նչ եղանակ

կառաջարկեք ՝այդ ջրից մաքուր նյութ ստանալու համար:

6. Դեբեդգետի ջուրը հաճախ պղտոր է: Պատճառը ջրի մեջ կախված կավի մասնիկներն են:

Ի՞նչ եղանակ կառաջարկեիք՝ մաքուր ջուր ստանալու համար:

7. Հայրիկըպատահաբար բենզինը լցրել է ջրի վրա: Օգնե՛ք հայրիկին բաժանել այդ խառնուրդը:

8.Որպեսզի Մոխրոտիկը չմասնակցի պարահանդեսին .խորթ մայրը հանձնարել է նրան մաքրել մի խառնուրդ,որը կազմված է փայտի խառտուկներից,փոքր երկաթի մեխերից,շաքարի և գետի ավազից և դասավորել տուփի մեջ:Մոխրոտիկը շատ արագ մաքրեց խառնուրդը և հասցրեց մասնակցել պարահանդեսին:Բացատրեք ինչպես Մոխրոտիկը արագ կատարեց խորթ մոր առաջադրանքը:

Գործնական աշխատանք` Ծանոթացում քիմիական նյութերի և սարքերի հե

 Գործնական  աշխատանք`  Ծանոթացում քիմիական նյութերի և սարքերի հետ:

Ամրակալ,

Քիմիական ամանեղեն՝

Սպիրտայրոցի կառուցվածքը, նախապատրաստումը գործածության, վառելն ու հանգցնելը, բոցի  կառուցվածքը  և  նյութերի  տաքացումը  սպիրտայրոցի  վրա¦: 

Սպիրտայրոցի կառուցվածքը`

1.-Հեղուկաման (ապակյա կամ մետաղյա անոթ)

2. սկավառակով խողովակ
3. բամբակե պատրույգ
4. թասակ

Հեղուկամանի մեջ ձագարով լցվում է էթիլ (գինու) սպիրտ` ամանի ծավալի 2/3-ից ոչ

ավելի, սկավառակով խողովակի մեջ մտցվում է բամբակե պատրույգ այնպես, որ ծայրը խողովակից դուրս մնա 5-6 մմ: Երբ սպիրտայրոցը չի օգտագործվում, այն փակում են թասակով: Վառում են սպիրտայրոցը այրվող լուցկով: Չի կարելի այն վառել մեկ այլ սպիրտայրոցով. դա կարող է հրդեհի պատճառ դառնալ: Սպիրտայրոցի բոցը չի կարելի հանգցնել փչելով. դա վտանգավոր է. պարզապես պետք է ծածկել թասակով:

Սպիրտայրոցի բոցի առավելագույն ջերմաստիճանը 360C է:

 Մի քանի անգամ վառե՛ք և հանգցրե՛ք սպիրտայրոցը՝ պահպանելով կանոնները:

Հիշե՛ք

Չի կարելի սպիրտայրոցը վառել մեկ այլ սպիրտայրոցով. դա կարող է հրդեհի

պատճառ դառնալ:

 Չի կարելի սպիրտայրոցի բոցը հանգցնել փչելով. դա վտանգավոր է.

պարզապես պետք է ծածկել թասակով

Բոցի կառուցվածքը

Բոցի ներքին մասը (1) մյուսների համեմատ մութ է և առավել սառը: Այդ մասում

ածխաջրածիններ են: Բոցի պայծառ և լուսավոր միջին մասը (2) կազմված է վառե- լանյութի շիկացած մասնիկներից: Ներքին մասի համեմատ ջերմաստիճանն այդ գո- տում ավելի բարձր է, սակայն առավել բարձր ջերմաստիճան ունի բոցի վերևի մասը (3): Այդ մասում հիմնականում ածխածնի (IV) օքսիդ է:

Համոզվելու համար, որ բոցի 1-ին, 2-րդ և 3-րդ գոտիների ջերմաստիճանները տարբեր

են, կատարենք հետևյալ փորձը. լուցկու հատիկը բոցի մեջ տեղավորենք այնպես, որ հատի բոլոր երեք գոտիները: Կտեսնենք, որ լուցկին արագ կածխանա այն մասերում, որոնք ընկել են 2-րդ և 3-րդ գոտիներում : Նշանակում է՝ բոցի ջերմաստիճանն այդ մասերում ավելի բարձր է: